İŞÇİ ONURUNUN KORUNMASI ( Adli ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı Kapsamında )

ÖNSÖZ

Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı Kapsamında İşçi Onu­runun Korunması başlıklı olan kitap, 25.02.2013 tarihinde Prof.Dr. Haluk Hadi Sümer başkanlığında toplanan, Prof.Dr. Ömer Ekmekçi, Prof.Dr. Mustafa Avcı, Prof.Dr. M. Fatih Usan ve Yrd.Doç.Dr. N. Binnur Tulukçu'dan oluşan doktora tez savunma jürisi önünde savunularak oybirliği ile doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Tez çalışmam kitap haline getirilirken jüri üyelerinin değerlen­dirmeleri doğrultusunda çeşitli düzeltmeler yapılmıştır. Bu konuda işçinin iş sağlığı ve güvenliği risklerine ilişkin korunması başlıklı bölüm tezden çıkarılmıştır. Adil ve makul kavramı uluslararası belgeler başta olmak üzere çeşitli sözleşmelerde yer almakla birlikte adil ve makul kavramının kapsamında neler olabileceği hususu Türk Hukukunda ayrıntılı olarak değerlendirilmemiştir. Tez konusu belirlenirken adil ve makul kavramının işçi onuru kavramı kapsa­mında ele alınmasının daha orijinal bir çalışma olacağı kanaati ile her iki kavram birlikte incelenmiştir. Nitekim dünyada ve ülkemizde şu an en fazla ele alınan konulardan birisi de işçi onurudur. Tez aşama­sında bu konuda ve benzer konularda çalışma yapan yazarların eserleri de titizlikle incelendikten sonra gerekli çalışmalar yapılmış ve kendi görüşlerimizi de içeren mevcut tez hazırlanmıştır.

Gerek tez çalışmam sırasında gerekse de akademik hayata adım attığım ilk günden itibaren desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam ve tez danışmanım Prof.Dr.Haluk Hadi Sümer başta olmak üzere, Prof.Dr. Ömer Ekmekçi, Prof.Dr. M.Fatih Usan, Yrd.Doç.Dr. N.Binnur Tulukçu'ya teşekkürlerimi sunuyorum. Tez aşamasında yapılan yoğun çalışmalarda desteğini hiç esir­gemeyen sevgili eşim Av.Ayşegül Ekin başta olmak üzere, değerli aile üyelerim Annem Fatma-Babam Hüseyin Ekin, Kayınvalidem Sema Ülfet-Kayınpederim Yücel Öçal, halam Selma Ekin'e teşekkür­lerimi, sevgili çocuklarım Nur ve Hüseyin Efe ile yeğenim Hümey-ra'ya sevgilerimi sunuyorum.

Eğitim hayatımın her aşamasında desteğini hiç esirgemeyen ve çalışmalarımı her an yakından takip eden rahmetli halam Ecz.Serpil Ekin ve rahmetli dayım Ahmet Hamdi Yıldız'ı saygıyla anıyorum.

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ali Fuad Başgil Hukuk Fakültesinde göreve başladığım andan itibaren destekleriyle beni her zaman onura eden değerli hocalarım Dekanımız Prof.Dr. Mustafa Tiftik ve Doç.Dr. Erdal Abdülhekimoğulları'na teşekkürlerimi sunuyorum.

Akademik hayata adım attıktan sonra tanıştığım ve bu vesile ile çok iyi dostluklar kurduğum ve birçok şey paylaştığım, Yrd.Doç.Dr. Turan Şahin, Yrd.Doç.Dr. A.Kürşat Ersöz, Arş.Gör. Yusuf Deniz ve Yrd.Doç.Dr. S.Serhat Kırtıloğlu başta olmak üzere tüm arkadaşlarıma ve Arş.Gör. Metin Baykan, Arş.Gör. Muharrem Emre Ulusoy'a, tez konusunda desteğini esirgemeyen Yrd.Doç.Dr. Ali Tarık Gümüş ile Arş.Gör.Hasan Kayırgan'a ve Adalet Yayınevi çalışanlarına teşekkür­lerimi sunuyorum.

Eylül 2013

Yrd.Doç.Dr. Ali EKİN

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ................................................................................................... V

KISALTMALAR CETVELİ........................................................................... XVII

GİRİŞ..................................................................................................... 1

Birinci Bölüm

GENEL OLARAK ADİL VE MAKUL KOŞULLARDA ÇALIŞMA HAKKİ İLE ONUR KAVRAMI VE BU KAVRAMA YÖNELİK BAZI ÜLKE UYGULAMALARI

§ 1.   Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı ve Bu Hakkın Önemi.................... 5

I-      Çalışma Hakkı.......................................................................... 5

A.     Genel Olarak..................................................................... 5

B.     Sosyal ve Ekonomik Haklar Açısından Çalışma Hakkı.................. 7

II-    Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı......................................... 9

A.     Genel Olarak..................................................................... 9

B.     Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkı Kavramının
Gelişim Süreci................................................................. 10

111.   Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkının Önemi......................... 12

A.     Çalışma Barışının Sağlanmasına Yaptığı Katkı.......................... 12

B.     İşyerinde Verimliliğe ve Kaza Riskinin Oluşmasına

Etkisi............................................................................ 13 § 2.   Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkını Sağlayan

Düzenlemelerin Hukuki Dayanakları................................................... 15

I-     Uluslararası Belgelerde Yer Alan Hukuki Dayanaklar........... 15

A.    Genel Olarak................................................................ 15

B.     Birleşmiş Milletler Belgelerinde Yer Alan Hukuki
Dayanaklar................................................................... 17

1. Birleşmiş Milletler Antlaşması................................ 17
2. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi...................... 19
3. Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
4. Haklar Sözleşmesi (İkiz Sözleşme).......................... 20

C.      Avrupa Konseyi Belgelerinde Yer Alan Hukuki
Dayanaklar............................................................................................ 22

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi............................................ 22
2. Avrupa Sosyal Şartı ve Gözden Geçirilmiş Avrupa
   Sosyal Şartı.................................................................................. 23

D.      Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi (Nice
Antlaşması)........................................................................................... 27

II.    Türk Hukukunda Yer Alan Hukuki Dayanaklar......................................... 30

A.      Anayasa................................................................................................ 31

B.       Kanunlar................................................... ,........................................... 33

C.       Yönetmelikler.................................................................................... 34

§ 3.    Onur Kavramı, Bu Kavramın Tarihsel ve Hukuksal Açıdan

Gelişimi ile Kapsamı.............................................................................................. 35

1. Onur Kavramı................................................................................................. 35
2. Onur Kavramının Tarihsel ve Hukuksal Gelişimi...................................... 38

A.      Eski Dönemde Yaşanan Süreç................................................... 38

B.       Uluslararası Alanda Yaşanan Süreç.................................................. 41

III.      Uluslararası Alanda İşçi Onuru................................................................... 43

A.      Genel Olarak.......................................................................................... 43

B.       Onurun Korunması ve Özellikleri....................................................... 44

1. İşçinin Onuruyla İlgili Esaslar.................................................. 44
2. Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı'nda

Onuru Sağlayan Haklar............................................................. 46

3.       Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şarti'nın Türk
Hukukuna Etkisi......................................................................... 48

C.       İşçinin Onurunun Nitelendirilmesi......................................... 53

IV.      Onur Kavramının Kapsamı........................................................................... 54

A.      Genel Olarak.......................................................................................... 54

B.       Onur Kavramı ile Bazı Kavramlar Arasındaki İlişki......................... 56

1.       Onur Kavramı ile Eşitlik Kavramı Arasındaki

İlişki.............................................................................................. 56

2.       Onur Kavramı ile Taciz ve Ayrımcılık Arasındaki

İlişki...................................................................... 57

V.       İşçi Onurunun Korunmasına İlişkin Bazı Ülke Uygulamaları.................. 58

A.    İngiltere.............................................................................................. 58

B.     Almanya........................................................................ 62

C.     İsveç............................................................................. 66

D.    İtalya............................................................................. 69

E.     Fransa........................................................................... 71

İkinci Bölüm

İŞÇİ ONURUNUN PSİKOLOJİK TACİZE KARŞI KORUNMASI § 4.   İşçilerin İşyerinde Psikolojik Tacize (Mobbing) Karşı

Korunması................................................................................. 73

1. Genel Olarak.......................................................................... 73
2. Psikolojik Tacize İlişkin Terminoloji.................................... 74

A.     Psikolojik Taciz (Mobbing) ve İşverenin Zorbalığı
(Bullying) Kavramları........................................................ 74

1. Psikolojik Taciz Kavramı (Mobbing)....................... 74
2. İşyerinde Zorbalık Kavramı (Bullying)............................. 77

B.     İşyerinde Psikolojik Taciz ve Bullying Kavramlarının
Birlikte Değerlendirilmesi............................................. 82

3. İşyerinde Psikolojik Tacizin Tarihsel Gelişimi...................... 84
4. İşyerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Benzer ve Farklı
   Kavramlar............................................................................. 87

A.     İşyerinde Psikolojik Tacize Benzer Kavramlar............. 87

1. Genel Olarak......................................................... 87
2. İşçinin Kişisel Gizliliğinin Korunması (Privacy).................. 87

a.     Genel Olarak...................................................................... 87

b.     Kişisel Gizlilik Kavramı...................................................... 88

c.      Kişisel Gizliliğin Gelişimi ve Nitelikleri............................ 89

aa.   Kişisel Gizliliğin Gelişimi........................................... 89

bb. Kişisel Gizliliğin Nitelikleri......................................... 90

aaa.    Hak Olarak Kişisel Gizlilik............................. 90

bbb.   Kişisel Gizliliğin Özelliklen............................ 91

ccc.    Kişisel Gizliliğin Tutarlılığı............................ 93

c.    Kişisel Gizliliğin Korunma Gerekliliği............................... 94

3.       Taciz (Harassment).................................................................... 95

a.    Genel Olarak......................................................................... 95

b.    Taciz ve Cinsel Tacize İlişkin Kavram ve Bazı
Yasal Tanımlar.................................................... 98

c.    Cinsel Taciz Kavramının Gelişimi.......................... 100

d.    İşyerinde Psikolojik Taciz ve Cinsel Taciz
Bağlantısı......................................................... 103

B.     Psikolojik Tacizin Bazı Kavramlardan Farkı............................ 104

1. Eşitlik İlkesinin İhlali ile Psikolojik Taciz
   Arasındaki Fark....................................................... 104
2. Cinsel Taciz ile Psikolojik Taciz Arasındaki Fark.............. 106
3. İşyerinde Stres ve Şiddet ile Psikolojik Taciz
   Arasındaki Fark....................................................... 107

V.     İşyerinde Psikolojik Taciz Süreci................................................. 109

A.     Genel Olarak................................................................. 109

B.      Sürecin Aşamaları........................................................... 111

1. Leymann Modeli..................................................... 111
2. Ege Modeli............................................................ 115

C.     Psikolojik Taciz Uygulayıcıları, Mağdurları ve
İzleyicileri..................................................................... 121

1. Psikolojik Taciz Uygulayıcıları..................................... 121
2. Psikolojik Taciz Mağdurları........................................ 123
3. Psikolojik Taciz İzleyicileri......................................... 126

D.     İşyeri Düzeyinde Psikolojik Taciz Uygulanması....................... 128

E.     İşyerinde Bullying ve Psikolojik Taciz Süreci Üzerine
Değerlendirme............................................................... 130

§ 5.    Türk Hukukunda Yer Alan Psikolojik Tacize ve Kişisel Gizliliğe
İlişkin Düzenlemelerin Uluslararası Belgelerdeki
Düzenlemeler Karşısındaki Durumu................................................... 133

I.      Uluslararası Belgeler............................................................... 133

A.     Psikolojik Tacize İlişkin Düzenlemeler.................................. 133

B.      Kişisel Gizliliğe İlişkin Düzenlemeler................................... 135

II.     Türk Hukukunda..................................................................... 138

A.     Genel Olarak................................................................. 138

B.      Türk Borçlar Kanunu ile İşçinin Kişiliğinin ve Kişisel
Gizliliğinin Korunmasına Yönelik Getirilen
Düzenlemeler................................................................ 139

1.     Kişiliğin Korunmasına İlişkin Hükümde Yer Alan
Düzenlemeler...................................................... 139

a.    Psikolojik Tacize İlişkin Düzenleme................. 139

b,    İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Düzenleme...... 143

2.     Kişisel Gizliliğin Korunmasına İlişkin Düzenleme.... 149
C.    Başbakanlık Genelgesi................................................ 152

Üçüncü Bölüm

İŞÇİ ONURUNUN AYRIMCILIK VE EŞİTLİK İLKESİNİN İHLALİ KARŞISINDA KORUNMASI § 6.    İşçilerin Ayrımcılığa Karşı Korunması................................................................ 157

1. Genel Olarak.................................................................................................. 157
2. Ayrımcılık ve Eşitlik Kavramları........................................................................... 159

A.       Ayrımcılık Kavramı.................................................................................. 159

B.       Eşit Davranma İlkesi Kavramı............................................................ 163

III.      Eşitlik İlkesinin Uygulanma Koşulları........................................................ 164

A.       Aynı İşyerinin İşçileri Olma............................................................... 164

B.       İşyerinde Bir İşçi Topluluğunun Olması............................................ 165

IV.      Ayrımcılık ve Eşitlik İlkesinin Uygulanması............................................. 167

A.       İşçinin Kişisel Durumu Açısından Eşitlik İlkesi............................... 167

1. Uluslararası Sözleşmelerde Yer Alan Durum............................ 167
2. Cinsiyet Ayrımı Yasağı............................................................. 174

a.      İş İlişkisinin Kurulması ve Devamı

Aşamasında Cinsiyet Ayrımı Yasağı................................ 174

b.      Ücrete İlişkin Cinsiyet Ayrımcılığı Yasağı...................... 182

B.       İş Sözleşmesinin Türü Açısından Eşitlik İlkesi................................. 186

C.       İş İlişkisinin Sona Ermesinde Eşitlik İlkesi...................................... 189

D.       Ailevi Yükümlülüklerinden Dolayı Ebeveynlere Karşı
Eşitlik İlkesi............................................................................................ 192

E.       Ayrımcılık ve Eşitlik İlkesi İçerisinde Kadın İşçilerin
Korunması............................................................................................ 196

1.     Kadın İşçilerin Gebelik ve Analık Halinde

Korunmasına İlişkin Düzenlemeler........................................... 196

2. Kadın İşçilerin Yeraltı ve Sualtı İşlerinde
   Çalıştırılma Yasağı................................................... 203
3. Kadın İşçilerin Gece Çalıştırılması Yasağı....................... 204
4. Kadın İşçilerin Ağır ve Tehlikeli İşlerde
   Çalıştırılma Yasağı................................................... 206

F.     Irk ve Etnik Kökene Dayalı Ayrımcılık................................... 208

G.     Engellilik Nedeniyle Ayrımcılık.......................................... 211

1. Engelli Kavramı....................................................... 211
2. Türk Hukuku'nda Engellilere İlişkin
   Düzenlemeler.......................................................... 212

V.     Eşitliğe Aykırılık ve Ayrımcılık Halinde İspat Yükü.......................... 213

§ 7.    Türk Hukukunda Yer Alan Eşitlik İlkesine İlişkin

Düzenlemelerin Uluslararası Belgelerdeki Düzenlemeler
Karşısında Durumu....................................................................... 217

1. Ayrımcılığa İlişkin Değerlendirme............................................... 217
2. Cinsiyet Ayrımcılığına İlişkin Değerlendirme.................................. 219

Dördüncü Bölüm

TÜRK HUKUKUNDA İŞÇİ ONURUNUN İHLAL EDİLMESİNİN HUKUKİ VE CEZAİ YAPTIRIMLARI

§ 9.    İşçi Onurunun İhlal Edilmesi Halinde İşçinin Sözleşmeyi Fesih

Hakkı.......................................................................................... 223

1. Genel Olarak......................................................................... 223
2. İşçinin İş Sözleşmesini Derhal Fesih Hakkı.................................... 224
3. Çalışmaktan Kaçınma ve İş Sözlşemesini Fesih Hakkı...................... 228

VI.    Ayrımcılık Tazminatına Hak Kazanma......................................... 230

A.     Ayrımcılık Tazminatı....................................................... 230

B.     Ayrımcılık Tazminatının Diğer Tazminatlar
Karşısındaki Durumu........................................................ 232

§ 10. İşçi Onurunun İhlal Edilmesi Halinde İşçinin Dava Açma Hakkı...235

1. Genel Olarak......................................................................... 235
2. Koruma Davaları.................................................................... 235

A.     Saldırıya Son Verilmesi Davası........................................... 235

B.     Saldırının Önlenmesi Davası.............................................. 236