Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı ( Kamu Ekonomisi Perspektifinden )
Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı ( Kamu Ekonomisi Perspektifinden )
Özge Uysal ŞAHİN
Önsöz
1980'li yılların sonrasında neoliberal politikaların yükselişi, küreselleşme, bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemeler, postmodern anlayışın öne çıkması ve sivil toplum anlayışının güçlenmesi gibi birçok gelişme, kamu kesimi ve kamu hizmetinde bir değişim yaratmaya başlamıştır. Kamu hizmetlerinin sunumu, bütçeleme ve denetim gibi farklı alanlarda kendini hissettiren bu değişimi belirleyen temel model, vatandaş odaklı kamu hizmeti yaklaşımı olmuştur. İşletme yönetiminde uygulanan müşteri odaklı anlayışın bazı teknik ve ilkelerinden yararlanarak, onları kamu yönetimi kalıbı içerisinde eriten bu yaklaşım, kar değil kamu hizmeti merkezli, müşteri değil vatandaşı esas alan; ancak, kamu yararı ve hakkaniyet ölçülerine bağlı kalarak, kamu hizmetini etkin-verimli-ekonomik ve kaliteli olarak sunmaya çalışan bir nitelik arz etmektedir. Bu yaklaşım tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de kendini hissettirmektedir. En çok hissettirdiği alanların başında ise sağlık sektörü gelmektedir. Çalışmada Türkiye'de sağlık sektöründe Sağlık Dönüşüm Programı'yla getirilmek istenen vatandaş odaklı hizmet uygulamalarına ve bu uygulamaların kamu ekonomisi açısından yarattığı sonuçlara yer verilmiştir. Gerçekleştirilmek istenen dönüşümün ne kadar vatandaş odaklı olduğu ve amacına ulaşıp ulaşmadığı değerlendirilmiştir.
Bu çalışma Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabi-lim Dalında kabul edilen "Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı ve Kamu Ekonomisi Bakımından Sonuçlan (Türkiye'de Sağlık Sektörü Örneği)" isimli doktora tezinin güncellenerek geliştirilmiş halidir. Bu vesile ile öncelikle bu çalışmanın ortaya çıkmasında ve akademik yaşamımda büyük katkısı ve desteği olan tez danışmanım Prof. Dr. Turgay BERKSOY'a, akademik hayata başlamamda ve akademik gelişimimde büyük emeği olan Prof. Dr. Ali AKDEMİR'e, bu çalışmanın olgunlaşmasında ve akademik hayatımda katkıları olan Prof. Dr. Ayşegül MUTLU, Prof. Dr. Ayşe GÜNER ve Prof. Dr. Figen ALTUĞ'a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, bu süreçteki desteklerinden ötürü Marmara Üniversitesi Maliye Bölümü'ndeki tüm hocalarıma ve mesai arkadaşlarıma, daima benim yanımda olan ve benden asla desteğini esirgemeyen sevgili eşim Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN'e ve son olarak da kayıtsız şartsız beni seven ve her zaman destek olan annem Betül UYSAL ve babam Merkez UYSAL'a teşekkürü bir borç bilirim.
Dr. Özge UYSAL ŞAHİN
İçindekiler
Önsöz........................................................................................................... 7 Tablolar Listesi............................................................................................ 15
Grafikler Listesi............................................................................................ 17
Şekiller Tablosu........................................................................................... 18
Kısaltmalar................................................................................................. 19
Giriş.......................................................................................................... 21
Birinci Bölüm
KAMU HİZMETİ VE KAMU HİZMETLERİNDEKİ DEĞİŞİMİN TEORİK ARKA PLANI
- KAMU MALI /HİZMETİ KAVRAMI................................................................................ 25
- KAMU HİZMETLERİNDE DEĞİŞİM................................................................................. 28
2.1. Kamu Hizmetlerindeki Değişimin Nedenleri....................................................................... 28
2.1.1. İktisadi Düşünce Yapısındaki Değişim................................................................... 29
- Sosyal Devletin Krizi ve Yeni Arayışlar.................................................... 29
- Neoliberalizmin Yükselişi.......................................................................... 32
2.1.2. Kamu Yönetimi Anlayışındaki Değişim................................................................... 34
- Yeni Kamu Yönetimi Yaklaşımı................................................................. 34
- Yeni Kamu Hizmeti Yaklaşımı.................................................................... 40
2.1.3. Piyasa Yönelimli Yeni Politik Açılımlar.................................................................... 45
- Yapısal Uyum Politikaları........................................................................... 45
- Washington Uzlaşısı................................................................................. 49
- Post-VVashington Uzlaşısı....................................................................... 52
- Küreselleşme......................................................................................................... 54
- Bilgi ve iletişim Teknolojilerindeki Gelişmeler.......................................................... 57
- Postmodernizm...................................................................................................... 59
- Sivil Toplum Anlayışının Güçlenmesi...................................................................... 62
2.2. Kamu Hizmetlerinde Değişimin Yansımaları...................................................................... 65
2.2.1. Kamusal Hizmetlerin Sunumu Yönünden Değişim................................................. 65
- Özelleştirme............................................................................................. 66
- Kamu-Özel Sektör Ortaklıkları................................................................... 69
- Piyasaya Benzetme................................................................................. 73
2.2.2. Bütçe Yönünden Değişim...................................................................................... 75
2.2.2.1. Performans Esaslı Bütçeleme.................................................................. 75
- Katılımcı Bütçeleme................................................................ 78
- Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme....................................................... 82
2.2.3. Denetim Yönünden Değişim................................................................... 86
- Performans Denetimi............................................................... 87
- İç Kontrol ve İç Denetim............................................................ 89
- iç Kontrol................................................................. 90
- iç Denetim............................................................... 93
- Müşteri Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı.................................................................. 96
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı.............................................................. 98
İkinci Bölüm
KAMU HİZMETLERİNDEKİ
DEĞİŞİME YENİ BİR YAKLAŞIM:
VATANDAŞ ODAKLI KAMU HİZMETİ
1. Vatandaşlık Kavramının Gelişimi ve İçeriği.................................................................. 99
- Tarihsel Süreçte Vatandaşlık Kavramının Gelişimi............................................. 100
- Vatandaşlık Kavramının İçeriği ve Sınıflandırılması............................................ 102
- Vatandaşlıkta Yaşanan Değişim............................................................................ 105
- Müşteri-Tüketici-Vatandaş Ayrımı................................................................................ 107
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımı................................................................. 111
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti-Müşteri Odaklı Kamu Hizmeti Ayrımı............ 111
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımının Tanımı ve Unsurları................. 112
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımını Uygulama Süreci........................ 120
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımının Sağladığı Avantajlar................. 129
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımını Uygulamadaki Sıkıntılar............ 131
- Vatandaş Odaklı Kamu Hizmetini Mümkün Kılan Araçlar................................... 133
- Yönetişim............................................................................................................. 133
- E-Devlet (Elektronik Devlet)........................................................................... 139
- M-Devlet (Mobil Devlet)................................................................................... 148
- Vatandaş Sözleşmeleri (Citizen's Charter).............................................................. 155
- Vatandaş Odaklı Bütçeleme ve Vatandaş İçin Bütçe................................ 160
- Tek Pencere ve Tek Durak Uygulamaları................................................................ 165
- Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği Kurumu).......................................................... 169
- Dünya'da Vatandaş Odaklı Uygulamalar............................................................... 173
- Türkiye'de Vatandaş Odaklı Uygulamalar.............................................................. 180
4. Vatandaş Odaklı Kamu Hizmeti Yaklaşımının Kamu Ekonomisi
Bakımından Sonuçları..................................................................................................... 190
- Fiziki, Beşeri ve Sosyal Sermayenin Güçlenmesi............................................... 190
- Kaynakların Optimal Tahsisi.................................................................................... 193
- Kaynakların Etkin, Ekonomik ve Verimli Kullanımı.............................................. 196
- Devlet Bütçesinin İyileştirilmesi.............................................................................. 198
- Mali Alan Yaratma...................................................................................................... 199
- Hizmet Kalitesinin Arttırılması.................................................................................. 202
- Adalet ve Eşitliği Sağlama........................................................................................ 204
- Toplumsal Memnuniyet ve Refah Artışı................................................................. 206
Üçüncü Bölüm
TÜRKİYE'DE SAĞLİK SEKTÖRÜNDE
VATANDAŞ ODAKLI UYGULAMALAR VE
KAMU EKONOMİSİ BAKIMINDAN SONUÇLARI
1. TÜRKİYE'DE SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI ÖNCESİ SAĞLIK
POLİTİKALARI.................................................................................................................... 209
1.1.1960-1980 Yılları Arası Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetlerinde
Sosyalizasyon............................................................................................................ 210
1.2. 1980-2002 Yılları Arası Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetlerinde
Liberalizasyon........................................................................................................... 212
2. 2003 YILI SONRASI SAĞLIK POLİTİKALARI VE SAĞLIK HİZMETLERİNDE
VATANDAŞ ODAKLILIK TARTIŞMASI: SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI
(SDP)................................................................................................................................... 214
- Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın Amacı ve Kapsamı......................................... 215
- Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın Temel İlkeleri................................................... 216
- Sağlıkta Dönüşüm Programı'nın Bileşenleri........................................................ 218
- Planlayıcı ve Denetleyici Sağlık Bakanlığı................................................... 218
- Herkesi Tek Çatı Altında Toplayan Genel Sağlık Sigortası........................................ 218
- Yaygın, Erişimi Kolay ve Güler Yüzlü Sağlık Hizmet Sistemi...................................... 219
- Güçlendirilmiş Temel Sağlık Hizmetleri ve Aile Hekimliği............................ 219
- Etkili, Kademeli Sevk Zinciri....................................................................... 220
- idari ve Mali Özerkliğe Sahip Sağlık işletmeleri............................................ 220
-
Bilgi ve Beceri ile Donanmış ve Yüksek Motivasyonla Çalışan Sağlık İnsan
Gücü.................................................................................................................... 220 - Sistemi Destekleyecek Eğitim ve Bilim Kurumları.................................... 221
- Nitelikli ve Etkili Sağlık Hizmetleri için Kalite ve Akreditasyon................. 221
2.3.7. Akılcı İlaç ve Malzeme Yönetiminde Kurumsal Yapılanma....................................... 221
- Ulusal İlaç Kurumu.................................................................................. 221
- Tıbbi Cihaz Kurumu................................................................................. 222
2.3.8. Karar Sürecinde Etkili Bilgiye Erişim: Sağlık Bilgi Sistemi...................... 222
2.4. Sağlıkta Dönüşüm Programı Sonrası Vatandaş Odaklı Uygulamalar............ 222
- Planlayıcı ve Denetleyici Sağlık Bakanlığı Çerçevesinde Gerçekleştirilenler... 222
-
Herkesi Tek Çatı Altında Toplayan Genel Sağlık Sigortası Çerçevesinde
Gerçekleştirilenler............................................................................................ 223 -
Yaygın, Erişimi Kolay ve Güler Yüzlü Sağlık Hizmet Sistemi Sağlama
Çerçevesinde Gerçekleştirilenler.................................................................. 228 - Bilgi ve Beceri ile Donanmış, Yüksek Motivasyonla Çalışan Sağlık İnsan
Gücü Sağlama Çerçevesinde Gerçekleştirilenler.................................................... 232
-
Sistemi Destekleyecek Eğitim ve Bilim Kurumları Oluşturulması
Çerçevesinde Gerçekleştirilenler.................................................................. 233 -
Nitelikli ve Etkili Sağlık Hizmetleri İçin Kalite ve Akreditasyon Sağlama
Çerçevesinde Gerçekleştirilenler.................................................................. 233 - Akılcı İlaç ve Malzeme Yönetimi Çerçevesinde Gerçekleştirilenler........ 233
- Sağlık Bilgi Sistemi Oluşturma Çerçevesinde Gerçekleştirilenler......... 235
- Diğer Gerçekleştirilenler................................................................................. 237
- Sağlık Hizmetlerinin Piyasalaşması Yönünden Eleştiriler................................. 241
- Sağlık Çalışanları Yönünden Eleştiriler................................................................. 242
- Aile Hekimliği Yönünden Eleştiriler........................................................................ 244
- Katılım Payı ve İlave Ücretler Yönünden Eleştiriler.............................................. 245
- Performans Ölçütleri Yönünden Eleştiriler............................................................ 246
- Yapay Talep Yaratma Yönünde Eleştiriler............................................................. 247
- Uluslararası Kurumların Rolü Yönünden Eleştiriler............................................ 248
- Diğer Eleştiriler........................................................................................................... 249
SDP'NİN KAMU EKONOMİSİ BAKIMINDAN SONUÇLARI............................................ 250
- Fiziki Sermaye Açısından Yarattığı Sonuçlar......................................................... 250
- Beşeri Sermaye Açısından Yarattığı Sonuçlar...................................................... 260
- Sosyal Sermaye Açısından Yarattığı Sonuçlar..................................................... 268
- Kaynak Kullanımında Etkinlik ve Verimlilik Açısından Yarattığı Sonuçlar........ 272
- Devlet Bütçesi Açısından Yarattığı Sonuçlar......................................................... 287
- Mali Alan Açısından Yarattığı Sonuçlar................................................................... 292
- Hizmet Kalitesi Açısından Yarattığı Sonuçlar........................................................ 296
- Kaynak Tahsisinde Optimalite Açısından Yarattığı Sonuçlar............................ 303
4.9. Adalet ve Eşitlik Açısından Yarattığı Sonuçlar....................................................... 310
- Bölgesel Bazda Adaletin Sağlanması Açısından Yarattığı Sonuçlar.......................... 310
- Sosyal Sınıflar Arasında Adaletin Sağlanması Açısından Yarattığı Sonuçlar..312
- Hizmete Erişim Açısından Yarattığı Sonuçlar..................................................... 317
- Hizmetlerden Memnuniyet Açısından Yarattığı Sonuçlar.................................. 321
- Sağlık Hizmetlerinden Genel Memnuniyet............................................. 322
- Muayene ve Tahlillerden Memnuniyet..................................................... 324
- Sağlık Hizmetleriyle ilgili Ücret ve Ödemelerden Memnuniyet........... 326
Kaynakça............................................................................................................................... 351
Kavramlar Dizini................................................................................................................... 381