Osmanlı Devletinde Hukuk ve Adalet

                                                                      ÖNSÖZ Türk ve İslâm tarihinde hem büyüklük hem de uzun ömürlülük itibariyle en dikkate değer devlet şüphesiz Osmanlı lm-paratorluğu'dur. Avrupa ile Asya'nın kesişme noktasında bir uç beyliği olarak kurulan bu devlet, kuruluşu takip eden yıllarda önce Avrupa ve Asya'da, daha sonra da Afrika'da yayılarak bir cihan devletine dönüşmüş ve altı asrı aşan bir süre varlığını sürdürmüştür. Hristiyanlık ve Yahudilik gibi köklü dinlerin ve bunlara ait mezheplerin, çok farklı ırk, dil ve kültürlerin hâkim olduğu bu coğrafyada Bizans İmparatorluğu, Avusturya Maca­ristan, Rusya, muhtelif Balkan devletleri gibi Hristiyan ve Safevîler, Akkoyunlular, Timurlular, Memlükler ve Anadolu beylikleri gibi Müslüman devletlerle mücadele ederek kendine yer edinen Osmanlı Devleti altı asrı aşan bir süre ayakta kalmış­tır. Bunun önemi küçümsenemez ve bu devamlılık askerî güç, ekonomik imkânlar, siyasi ve idari yapının kuvvetli oluşu gibi faktörlerden sadece birisine bağlanamaz. Şüphesiz bunların hepsinin bu devamlılıkta rolü ve hissesi vardır. Ne var ki bu devamlılıkta Osmanlı hukukunun ayrı bir yeri bulunmaktadır. Çünkü bu kadar çok dinî, mezhebî, ırkî farklılı­ğı ahenkli bir şekilde bir arada tutan ve Osmanlı toplumunun sosyal yapısını güçlü kılan, bu devlette hâkim olan hukuk ve bu hukuka Osmanlı insanının duyduğu güvendir. Osmanlı huku­kundaki yürürlük ve bilgi kaynakları, bir diğer ifadeyle fıkıh kitapları, fetva mecmuaları ve kanunnameler ve bu kuralların nasıl uygulandığını gerçekçi bir biçimde ortaya koyan, sayıları milyonları bulan arşiv belgeleri ve otuz bine ulaşan kadı sicille­ri, Osmanlı İmparatorluğu'nun hukuki dinamiklerini ortaya koyma bakımından eşsiz bir kaynaktır. Ne var ki Cumhuriyet'in doğumuna hâkim olan şartların ve siyasi ortamın etkisiyle, Osmanlı dönemini konu edinen hukuk tarihi çalışmaları Türki­ye'de gelişmek için müsait bir ortamı uzun zaman bulamamış­tır. Hukuk fakültelerinde ancak seksenli yıllardan sonra ders programlarında kendisine yer bulabilmiş olması da bu ilmî disiplinin neden yeteri kadar gelişmemiş olduğunu izah eder sanırım. Ümidim gelecekte bu zengin tarihî mirasın daha iyi değerlendirileceği yönündedir.  

Elinizde tuttuğunuz kitap, Osmanlı hukuk tarihi hakkında yaz­mış  olduğum makalelerden oluşmaktadır.  Birinci bölüm Osmanlı hukukunun genel yapısını, Türk ve İslâm hukuk tarihi içindeki yerini ve gelişme seyrini ortaya koymayı hedefleyen makalelere ayrılmış bulunmaktadır. Bu bölümde özellikle ada­letin tesisi bakımından Osmanlı yönetiminin kanun hâkimiye­tine verdiği önem, İslâm hukukunun uygulanmasına getirdiği yorum ve içtihat hukukunun kanun hukukuna dönüşmesi ola­rak nitelenebilecek çalışmalar da İslâm hukukunun geleceğine etki etmesi noktasından önemlidir ve daha fazla ilgiyi haket-mektedir. İkinci bölüm daha çok aile hukuku çalışmalarına ayrılmıştır. Burada özellikle  sosyal hayattaki değişimlere Osmanlı-lslâm hukukunun ne ölçüde cevap verdiği meselesi, boşanma örneğinde irdelenmeye çalışılmıştır. Osmanlı hukukunda Tanzimat sonrası meydana gelen gelişme­ler, Sanayi İnkılabı sonrası değişen yeni dünya düzenine ve sosyal yapıya klasik İslâm Osmanlı hukukunun nasıl bir yorum getirdiği, daha doğrusu getirip getiremediği, buna ne ölçüde hazırlıklı olduğu, Batı hukukunun ve Batılı güçlerin bu dönü­şümdeki etkisi bakımından özellikle dikkat çekmektedir. Mecel-le-i Ahkâm-ı Adliyye ve Osmanlı Aile Kanunu, Hukuk-ı Aile Kararnamesi ve bunların yerine Cumhuriyet döneminde İsviçre Medeni Kanunu'nun alınması, üzerinde durulması gereken ana temalar olarak hukuk tarihimizin gündemini işgal etmekte­dir ve etmelidir.

Bu alandaki çalışmalara bir nebze katkıda bulunabilirse bu satırların yazarı kendisini bahtiyar hissedecektir.

Beykoz, 4 Nisan 2013
 

Kanunnameler ve Osmanlı Hukukunun İşleyişindeki Yeri    75

islâm Hukukunun Osmanlı Devleti'nde Kanun Hukukuna Doğru

Geçirdiği Evrim    85 Osmanlı Sulhunun (Pax Ottomana) Kurulmasında Hukukun Rolü 97 Osmanlı ve Babürlü Örfi Hukukları Arasında Bir Karşılaştırma /13 Eyüp Şer'iye Sicillerinden 184, 185 ve 188 Numaralı Defterlerin

Hukuki Tahlili    123

Türk Hukuk Tarihi ve Hukuk Tarihçiliği    131 Osmanlı Ceza Hukuku    149 Köle    163 Colin Imber'in Ebu's-Su'ud The Islamic Legal Tradition

isimli Eserine Dair    189 Boğaç A. Ergene'nin Local Court, Provincial Society and Justice

in the Ottoman Empire isimli Eserine Dair    197

İkinci Bölüm

ÖZEL HUKUK    203

Osmanlı Hukukunda Nikâh Akitleri    205

Osmanlı Aile Hukukunda Kazai Boşanma (Tefrik)    217

Osmanlılarda Aile Hukukunun Tarihî Tekâmülü    229