İş Hukukunun Emredici Yapısı

İÇİNDEKİLER

  ÖNSÖZ............................................................................................................................ VII

KISALTMALAR......................................................................................................... XIX GİRİŞ..................................................................................................................................... 1

                              BİRİNCİ BÖLÜM

EMREDİCİLİĞİN GELİŞİM SEYRİ ve ÖZELLİKLERİ

§ 1.    EMREDİCİLİĞİN İŞ HUKUKUNDAKİ GELİŞİM SEYRİ................................... 9

1. Sözleşme Serbestisinin Sınırı Olarak Emredici Kurallar.................................................. 10
2. Emrediciliğin Yapısının Çeşitlenmesi: Zayıf Tarafın Korunması... 11

1. Zayıf taraf...................................................................................................... 11
2. Alman ve İsviçre Hukukları: Normatif yapı üzerinden
   şekillenen bir süreç.......................................................................................... 13
3. Fransız Hukuku: Kamu düzeni üzerinden şekillenen bir süreç... 18
4. Türk Hukuku: İş kanunları üzerinden şekillenen bir süreç.......................................... 22

3. İş Hukukuna Özgü Bir Emredicilik Kaynağı: Toplu İş Sözleşmesi ..23
4. Esneklik Akımı ve Emredicilik................................................................................. 25

V    Değerlendirme: İşçinin Bağımlılığının Hukuki Telafisi Olarak

Nispi Emredici İçerik Normları................................................................................. 28 § 2.    İŞ HUKUKUNDA EMREDİCİLİĞİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ.. 32

1. Olumlu, İçerik Normlarından Oluşan Bir Emredicilik..................................................... 32
2. Nispi Niteliği Baskın Bir Emredicilik........................................................................ 33
3. Zaman Açısından Sınırlı Bir Emredicilik.................................................................... 34
4. Kamu Hukuku ile Özel Hukuk Düzenlemelerinin

İç İçe Olduğu Bir Emredicilik................................................................................... 35

1.   İş hukukunun iki farklı yüzü: Özel hukuk- Kamu hukuku........................................... 36

1. İşçinin korunmasının iki farklı biçimi.......................................................... 36
2. Kamusal iş hukuku normlarına genel bir bakış............................................... 39

2.    Kamusal iş hukuku yükümlülükleri (Koruyucu iş hukuku)

ile iş sözleşmesi arasındaki ilişki........................................................... 43

3.    İdarenin artan yetkisi.............................................................................. 50

V    Değerlendirme: Yasayla Şekillenen Bir Emredicilik.................................... 53

İKİNCİ BÖLÜM

EMREDİCİLİĞİN KAYNAKLARI

§ 3.    EMREDİCİ HUKUK KURALLARI...................................................................... 55

1. Temel Sorun: Emrediciliğin Heterojen Yapısı............................................ 56
2. Emredici ve Yedek Hukuk Kuralları............................................................. 57
3. Emredici Normların Türleri............................................................................ 59

1. Emredicilik teorisinin yetersizliği.......................................................... 59
2. Davranış normları, kaynak normları, organizasyon normları.... 61
3. Tanımlayıcı normlar, sınırlayıcı normlar ve atıf normları.................... 62
4. İçerik Normları ........................................................................................ 66
5. Yasaklayıcı normlar-Dar anlamda emredici normlar .......................... 67

1. Dar anlamda emredici normlar....................................................... 67
2. Yasaklayıcı normlar ........................................................................ 69

aa)   Kavram ve türleri.................................................................... 69

bb)   Yasaklayıcı norm örnekleri.................................................... 71

cc)   Düzen normları........................................................................ 73

IV   Mutlak Emredici ve Nispi Emredici Normlar............................................... 75

1.    Normun mutlak veya nispi emredici niteliğinin
belirlenmesinde yararlanılan ölçütler................................................... 77

1. Normun lafzı..................................................................................... 77
2. Normun amacı (ratio legis)............................................................. 78
3. Normun niteliğinin kanunla belirlenmesi

(İsviçre Borçlar Kanunu m. 361 ve 362)....................................... 81

d)    Normun yaptırımı ........................................................................... 82

2.    Mutlak emredici normlar........................................................................ 82

1. Kıdem tazminatının tavanı............................................................. 83
2. İş güvencesinin sonuçları............................................................. 86

3.    Nispi emredici normlar............................................................................ 87

1. Nispi emredici normların özellikleri............................................... 87
2. Bireysel iş hukukundan örnekler.................................................. 91
3. Toplu iş hukukundan örnekler: Sendikal güvenceler................ 92

V.      İş Hukukunda Normla Korunan Menfaat, Normun Yapısı ve
Norm Karşısında Tarafların Hareket Serbestisi ........................................ 95

1.    Emredici normlarla korunan menfaatler................................................ 96

1. Toplumsal menfaatleri koruyan normlar ..................................... 96
2. Üçüncü kişilerin menfaatini koruyan normlar............................. 97
3. İşçinin menfaatlerini koruyan normlar......................................... 98
4. İşveren menfaatlerini koruma amacı güden normlar................... 98

2.    Normla korunan menfaat ve normun emredici yapısı ..................... 101

1. Emredici normların tamamı kamu düzenine ilişkin midir?. 101
2. Toplumsal menfaatler nispi emredici normların
   konusunu oluşturabilir mi? ........................................................ 106

aa)   İş sağlığı ve güvenliği önlemleri alma yükümlülüğü.. 107
bb)   Ayırım yapma yasakları...................................................... 112

c)     Mutlak emredici normlar işçinin korunmasını

tamamen dışlar mı?....................................................................... 113

d)    İşçiyi koruma amacıyla getirilmiş yedek hukuk

normları var mıdır? ....................................................................... 114

aa)   Genel olarak yedek hukuk normlarının işlevleri............... 114

bb)   Yedek hukuk normlarının iş hukukundaki

özellikleri.............................................................................. 116

3.    Normun emrediciliği ve norm karşısında tarafların

hareket serbestisi ................................................................................. 121

a)     İsviçre hukukunda mutlak emredici normlar ve

tarafların hareket serbestisi......................................................... 122

b)    Normun dokunulmazlığı ve işçi lehine değişiklikler................. 127

aa)   İşverenin fesih hakkını sınırlandıran anlaşmalar.............. 127

bb)   Tanımlayıcı veya sınırlayıcı normlar ve sözleşme serbestisi .......................................................................130

aaa)   İş güvencesinin kapsamının genişletilmesi.... 130

bbb)  Fazla çalışma tanımının değiştirilmesi.................... 134

ccc)   Tanımlayıcı ve sınırlayıcı normların işçi

lehine değiştirilmesi................................................ 135

c)     Toplu iş sözleşmesiyle aksi işçi aleyhine
kararlaştırılabilen emredici normlar............................................. 136 VI.   Değerlendirme: Sınıflandırma İhtiyacı...................................................... 140

1.   Mutlak emredici-Nispi emredici-Yedek normlar ayrımı:

Buzdağının görünen kısmı................................................................... 140

2. Korunan menfaatin niteliği - Tarafların norm karşısında
   hareket serbestisi........................................................... 144
3. Norma aykırılığın değişen yüzü........................................ 147

§ 4. KAMU DÜZENİ..................................................................... 153

I.    Kamu Düzeninin İzinde....................................................... 154

1. Emredici normlardan bağımsız bir kamu düzeni anlayışı..... 154
2. Kamu düzeninin özellikleri.............................................. 158

1. Tanım çabası........................................................... 158
2. Değişkenlik............................................................. 161
3. Kavramın içeriği sürekli gelişir ................................. 163
4. Soyut ve mutlak....................................................... 164

II.   İş Hukukuna Özgü Bir Kamu Düzeni Anlayışı:

Sosyal Kamu Düzeni........................................................... 165

1.   Sosyal kamu düzeninin kapsamı...................................... 165

a)    Kapsadığı ilişkilerin niteliği bakımından "Sosyal".......... 166

aa)   Sosyal haklarla ilgili bir kamu düzeni.................. 166

bb)   Ekonomik kamu düzeninin karşıtı olarak "sosyal".. 167 cc)   İş ve Sosyal Güvenlik Hukukuna özgü bir kamu

düzeni anlayışı.................................................. 167

b)    Normun yapısından kaynaklanan "sosyal"lik............... 168

2.   Yararlılık ilkesi ve sosyal kamu düzeni............................. 169

1. Fransız hukukunda................................................... 169
2. Türk hukukunda....................................................... 173

III.  İş Hukukunda Kamu Düzeniyle Korunan Hukuki Değerler.... 175

1. Kamu düzeniyle korunan hukuki değerler......................... 175
2. Özgürlüklerin sınırı olarak kamu düzeni............................ 178

a)    Toplumsal düzen, dirlik, güvenliğin sağlanması,

zararın önlenmesi..................................................... 179

b)    Toplu iş sözleşmesiyle ihbar sürelerinin artırılması ...... 181

3.   Özgürlüklerin güvencesi olarak kamu düzeni.................... 186

1. Kamu düzeninin güvence boyutu............................... 186
2. Usul hukuku kuralları ile temel hak ve özgürlüklerin
   korunması: Non bis in idem..................................... 188

4.   İşçi lehine tek taraflı bir emredici alan ............................ 188

a)   Ceza koşulu............................................................. 189

2. İbraname    .......................................................................................... 189
3. İş sözleşmesinin içeriğinin denetlenmesi ................................................... 191
4. Yargıç tarafından yaratılmış sosyal kamu düzeni ......................................... 191

IV.   Değerlendirme: Sınırlarının Tespiti Güç Bir Emredici Alan ............................................ 192

§ 5.    TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERİ .................................................................... 196

I.       Toplu İş Sözleşmesi Özerkliği ............................................................................... 196

1.   Toplu iş sözleşmesiyle norm koyma erkinin

kaynağı: Anayasa.......................................................................................... 196

2) Toplu sözleşme özerkliği - yasa ilişkisi................................................... 200

II.     Toplu İş Sözleşmesinin Emredici Etkisi................................................................... 205

1.   Emredici etkinin kaynağı.................................................................................. 205

»    2.   Toplu sözleşme hükümlerinin mutlak — nispi emrediciliği ....207
3.   Emredici etki ve yararlılık ilkesi ......................................................................... 210

III.    Toplu İş Sözleşmesinin Emredici Hükümlerine

Aykırılığın Yaptırımı........................................................................................... 212

IV.     Çerçeve Sözleşmeler ve Emredicilik........................................................................ 217

1. Çerçeve Sözleşmenin Tanımı.......................................................................... 217
2. Çerçeve sözleşmenin toplu iş sözleşmeleri

karşısındaki konumu..................................................................................... 219

V.      Değerlendirme: Yasal Normlarla Kuşatılmış Bir Özerk Alan......................................... 223

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

EMREDİCİLİĞİN HUKUKİ SONUÇLARI

  § 6.    EMREDİCİLİK KORUMASI VE TARAFLARIN

TASARRUF YETKİSİ......................................................................................... 227

I.      Emredici Bir Haktan Feragat Etkisi Yaratan

İşlemlerin Hukuki Rejimi..................................................................................... 228

II.     Emredici Normlarla Koruma Altına Alınmış Bir Haktan Feragat.. 229
1.   Feragatin hukuki rejiminin belirlenmesinde etkili değişkenler. 229

1. Feragat kavramı.................................................................................... 229
2. Feragatin tabi olduğu hukuki rejim sorunu.................................................. 230
3. Feragat konusu alacağın hukuki kaynağı:

Sözleşme veya toplu iş sözleşmesi............................................................ 234 d)      Normun mutlak veya nispi emredici niteliği............................................... 239
 

5. Feragatin konusu olan hakkın kazanılmış olması..................... 240
6. Feragatin zamanı........................................................................... 240

2.   Türk Borçlar Kanunu sonrasında işçinin feragat rejimi................... 241

1. İbranamenin zamanı...................................................................... 242
2. İbranamenin şekli.......................................................................... 243
3. Alacağın noksansız ödenmesi.................................................... 244
4. İbranamenin konusu alacaklar.................................................... 245

III. Tarafların Anlaşması (İkale)......................................................................... 247

1. Genel olarak ikale.................................................................................. 247
2. İşçinin iradesini güvence altına almaya yönelik önlemler.............. 250

1. Bilgilendirme yükümlülüğü ve şekil şartlan.............................. 250
2. Cayma hakkı.................................................................................. 252

3.    İçerik denetimi: Makul yarar................................................................ 253

IV    Sulh Sözleşmesi........................................................................................... 258

1. Genel olarak sulh sözleşmesi.............................................................. 258
2. İş sözleşmesinin devamı sırasında sulh sözleşmesi........................ 259
3. Karşılıklı fedakarlıklar........................................................................... 261

V     Değerlendirme: Korumanın Sınırı.............................................................. 266

§ 7.    EMREDİCİLİK ve YAPTIRIM........................................................................... 270

1. Terminoloji sorunu............................................................................... 271
2. Emredici normun türü ve geçersizlik

(kesin hükümsüzlük) yaptırımı............................................................ 272

1. Roma hukukunda.......................................................................... 273
2. Alman hukukunda........................................................................ 275
3. Türk ve İsviçre hukuklarında...................................................... 276

3.    İş hukukunda emredici norm türleri ve geçersizlik........................... 281

1. Dar anlamda emredici norm - Yasaklayıcı norm
   ayrımının önemi............................................................................. 281
2. Dar anlamda emredici normlara (ius cogens)

aykırılığın yaptırımı....................................................................... 282

c)     İş sözleşmesi taraflarına yönelik yasaklara aykırılık................. 286

aa)   Normun koruma amacı ve muhatap çevresi...................... 287

bb)   Sözleşme yapma yasaklarına aykırılık............................... 288

III.

aaa)   Yaş nedeniyle getirilen yasaklar............... 288

bbb) Yabancıların çalışmasına ilişkin yasaklar..... 289

ccc)   Özel çalışma izni..................................... 294

ddd)  Sağlık durumu ......................................... 295

eee)   İşçinin sözleşme yapmaktan kaçınma

borcuna aykırılık...................................... 296

cc)   İşçinin bazı işlerde çalıştırılmasına ilişkin

yasaklara aykırılık ............................................ 299

aaa)   Sözleşme yapma yasağı- Belirlenen işlerde

çalıştırma yasağı ..................................... 299

bbb)  Çocuk ve genç işçilere ilişkin çalıştırma

yasakları.................................................. 300

ccc)   Kadın işçi ve gebe kadın işçilere ilişkin

çalıştırma yasakları................................... 300

4. İşveren ile üçüncü kişiler arasındaki hukuki ilişkilere
   yönelik yasaklayıcı normlar: Kanuna aykırı asıl
   işveren-alt işveren ilişkisi.......................................... 302
5. İçerik normlarına aykırılık......................................... 307

aa)   Yasal içerik normları........................................ 307

bb)   Meslek odalarının belirlediği ücret tarifleri.......... 310 Emrediciliğe Bağlanan Geçersizlik Dışındaki Yaptırımlar........ 311

1.   Yeniden nitelendirme...................................................... 312

1. Belirli süreli iş sözleşmesi-Objektif neden yokluğu....... 312
2. Geçici iş ilişkisi......................................................... 315

aa)   Zaman açısından sınırlama................................ 316

bb)   Yaptığı işe benzer işlerde çalıştırılma koşulu ve

mesleki geçici iş ilişkisi...................................... 318

cc)   İkalenin geçersizliği ve işveren feshi.................. 319

dd)   Bir yaptırım olarak yeniden nitelendirme............. 320

2.   İşçinin İşvereninin Değişmesi.......................................... 323

Şekil Kurallarına Aykırılığın Yaptırımı................................... 324

1.   Genel olarak şekle aykırılığın yaptırımı............................. 324

2.    İş ilişkisinin kurulması ve şekil........................................ 327

1. Şeklin iş ilişkisinin kurulmasındaki işlevi...................... 327
2. Deniz-İş ve Basın-İş Kanununa tabi iş
   sözleşmelerinde şekil şartı......................................... 328

c)    5580 sayılı Özel Öğretim Kurumlan Hakkında

Kanun ve şekil.............................................................................. 330

3.    İş sözleşmesinin türleri açısından şekil şartı..................................... 331

1. Belirli süreli iş sözleşmesi............................................................ 331
2. Çağrı üzerine çalışma.................................................................... 335
3. Pazarlamacılık sözleşmesi............................................................ 336

4. İş sözleşmesinde esaslı değişiklik ve yazılı şekil.............................. 337
5. Toplu iş sözleşmesi ve şekil................................................................ 338

1.    Feshin etkinliği rejimi........................................................................... 339

a)     Belirsiz süreli iş sözleşmesi: Geçerli veya

haklı neden yokluğu..................................................................... 339

b)    Belirli süreli iş sözleşmesi: Haklı neden yokluğu..................... 343

2. İşyeri sendika temsilcileri.................................................................... 345
3. Feshin şekil ve usul kurallarına aykırılığı.......................................... 348

1. İş sözleşmesinin feshinde şekil ve usulün artan önemi.... 348
2. Bireysel fesihlerde şekil ve usul................................................. 348
3. Toplu işçi çıkarmada şekil ve usul............................................. 353
4. Toplu iş sözleşmesi ile getirilen şekil ve usul
   kurallarına aykırılık........................................................................ 359

Yaptırım Üzerindeki Etkileri........................................................................ 362

1. Normun koruma amacı ve geçersizliğin ileri etkisi........................... 362
2. Kısmi geçersizlik (Kısmi hükümsüzlük)............................................. 367
3. Normun koruma amacı ve hukuka aykırılığın ileri sürülmesi... 371

a)     Genel olarak zayıf tarafı korumayı amaçlayan

normlara aykırılığın ileri sürülmesi sorunu................................ 371

b)    İş hukukunda işçinin kendisine karşı korunması ve

hukuka aykırılığın ileri sürülmesi................................................ 374

aa)   Kamusal karakterli koruyucu normlara

aykırılığın ileri sürülmesi.................................................... 374

bb)   Sözleşme ilişkisinde zayıf taraf olarak

işçiyi korumaya yönelik normlar....................................... 375

cc)   Hukuka aykırılık nedeninin ortadan kalkması................... 377

VI. Toplu İş Sözleşmesi ve Emrediciliğe Aykırılığın Yaptırımı...................... 378