Hukukun Küreselleşmesi ve Ulusötesi Hukuk

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ.......................................................................... VII İÇİNDEKİLER.............................................................. IX

KISALTMALAR.......................................................... XXV

GİRİŞ................................................................................. 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI HUKUK-ULUSAL HUKUK İLİŞKİLERİ

I.     TEORİK YAKLAŞIMLAR.......................................... 3

A.   İKİCİ GÖRÜŞ -DUALİZM..................................... 4

B.   TEKÇİ GÖRÜŞ - MONİSM.................................... 6

C.   EŞGÜDÜM TEORİLERİ....................................... 10

II.   UYGULAMA............................................................. 16

A.  ULUSLARARASI MAHKEMELER

ÖNÜNDE ULUSAL HUKUK............................... 16

1. Genel Olarak.................................................... 16
2. Yabancılara ve Mallara Verilen Zararlarla

İlgili Olarak....................................................... 19

a.   Milli Muamele İlkesi.................................... 20

b.   Uluslararası Asgari Standartlar İlkesi

(The International Minimum Standarts)........ 24

3.   Yabancılara Verilen Zarar Nedeniyle

Devletin Uluslararası Sorumluluğu...................... 30

4.   İnsan Haklarının Korunması............................... 32

a.   Genel Olarak.............................................. 32

b.   AİHM'ye Göre Temel Hak ve

Özgürlüklerin Sınırlanmasının Sınırları........... 33

aa. Sınırlamanın Yasayla Olması ya da Takdir

Hakkının Sınırları................................... 33

bb. Demokratik Toplum Düzeninin

Gereklerine Uygun Olma....................... 34

cc. Ölçülülük (Orantılılık) (Proportionality)

İlkesi..................................................... 35

dd. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi ve İhlale

Delil Olan Resmi Soruşturma Eksikliği .36

c.   AİHM'nin İç Hukuka ve Mahkeme
Kararlarına Yaptığı Göndermeler.................. 37 B.   ULUSAL MAHKEMELER ÖNÜNDE

ULUSLARARASI HUKUK.................................. 42

1. Genel Uygulamalar........................................... 42
2. Karşılaştırmalı Hukukta Durum.......................... 50

a.    Anglo-Sakson Hukukunda............................ 50

aa. Teorik Yaklaşım.................................... 50

bb. Mahkeme Kararlarında.......................... 53

b.   Kara Avrupası Hukukunda.......................... 60

aa. Alman Hukukunda................................. 60

aaa. Anayasa (Basic Law).................... 60

bbb. Federal Anayasa Mahkemesi

Kararları......................................... 61

bb. Hollanda Hukukunda.............................. 62

cc. Fransız Hukukunda................................ 63

aaa. Anayasa........................................ 63

bbb. Mahkeme Kararları........................ 64

dd. Yunanistan Hukukunda.......................... 66

ee. İspanyol Hukukunda.............................. 67

ff.   Portekiz Hukukunda.............................. 68

gg. İsviçre Hukukunda................................ 68

hh. Belçika Hukukunda................................ 69

ii.   Polonya Hukukunda............................... 71

aaa. Polonya Anayasası......................... 71

bbb. Polonya Anayasa Mahkemesi

Kararları......................................... 72

jj.   Çek Cumhuriyeti Hukukunda.................. 75

aaa. Çek Cumhuriyeti Anayasası............ 75

bbb. Çek Anayasa Mahkemesi Kararları. 75

3. DEĞERLENDİRME................................................... 76
4. TÜRK HUKUKUNDA DURUM................................ 79

A.   DOKTRİN........................................................... 79

1. Andlaşmalarla Kanunların Çatışması................... 79
2. Uluslararası Hukukun Diğer Kaynakları ile
   Kanunların Çatışması......................................... 85

B.   MAHKEME KARARLARI................................... 86

1.   Anayasa Mahkemesi......................................... 86

a.   Esasa Girmeden Redde İlişkin Karar............ 86

b.   Uluslararası Andlaşmanın
Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna

Dair Kanunun İptali ve Çekinceler................ 87

c.   Andlaşmaların Ulusal Yasaların

Üstünde Olduğu Yönünde Görüş.................. 89

d.   Esasa İlişkin İnceleme................................. 90

e.   Siyasi Parti Kapatma Kararları..................... 90

aa. Refah Partisi'nin Kapatılması Kararı....... 90

bb. Adalet ve Kalkınma Partisi ’nin

Kapatılması Davası................................ 91

f.    Mülkiyet Hakkı ile İlgili Karar....................... 92

g.   Tanık Koruma Kanunu ile İlgili Karar........... 93

2.   Yargıtay Kararları............................................. 93

a.   Sendika Tüzüğünün Bireylerin
Anadillerinde Öğrenim Görmesine
İlişkin Hükmünün Anayasaya
Aykırılığına İlişkin Hukuk Genel

Kurulu Kararı............................................. 93

b.   Yargıtay Ceza Genel Kurulu nun İfade
Özgürlüğünün Kapsamı ve Sınırları
Konusundaki Kararı..................................... 94

c.   Türkiye Cumhuriyeti ile Libya Arap
Halk Sosyalist Cemahiriyesi Arasındaki
Sosyal Güvenlik Sözleşmesine İlişkin Karar 95

d.   Patrikhane'nin Ekümenlik Sıfatını
Kullanmasına İlişkin Karar........................... 96

e.   Doğrudan Etkiye İlişkin Karar...................... 97

3.   Danıştay Kararları............................................ 98

a.   Sosyal Denge Sözleşmesi Akdedilerek
Memur Statüsündeki Personele Ödeme
Yapılmasının Reddine İlişkin Karar............... 98

b.   Mülkiyet Hakkı ile İlgili Karar....................... 99

c.   Kamu Görevlileri Sendikalarının ve Üst
Kuruluşların Üyelerini Temsilen Dava
Açma Hakkı ile İlgili Karar.......................... 99

d.   BM Güvenlik Konseyi Kararının İcrası....... 100

C. DEĞERLENDİRME......................................... 101

İKİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI HUKUKTAN ULUSÖTESİ HUKUKA GEÇİŞ

I.     ULUSLARARASI HUKUK VE KÜRESEL

HUKUK.................................................................. 105

A.  ULUSLARARASI HUKUKA BAKIŞIN

GENİŞLEMESİ................................................... 105

1. Hükümet Kuruluşları Ötesinde Hukuk............... 105
2. Ülkesel Sınırlar Dışında Hukuk........................ 107
3. Kamu Hukuku-Özel Hukuk Ayrımı

Dışında Hukuk............................................... 109

4.   Egemenlik Ötesi Hukuk................................... 111 B.   ULUSLARARASI HUKUKA ÇOĞULCU

YAKLAŞIM (Pluralist Approach)......................... 114

1.    Genel Olarak.................................................. 114

a.    Mahalli, Milli ve Uluslararası

Normların Çok Yönlü Etkileşimi.................. 114

b.   Devlet-Dışı (Non-State) Uluslararası

Kural Koyma............................................ 115

c.    Diyalektik Hukuki Etkileşim........................ 116

d.    Melez Hukuki Sahanın Yönetim
Mekanizması............................................. 118

e.    Devlete Dayalı Olmayan Yönetim.............. 119

f.    Devletler Özel Hukukunun Kamusal

Kodifikasyonu........................................... 121

aa. Genel Olarak....................................... 121

bb. Mukayeseli Hukuk Çalışmaları............. 122

cc. Teubner'in Devletsiz ve Kanunlar Seçimi

Dışında Küresel Hukuk Görüşü (Sosyal

Teori)................................................. 125

aaa. Sosyal Anayasa........................... 127

bbb. Çokmerkezli Küresel Toplumda

Akılcılık (Rationality) Çatışmaları 128

ccc. Küresel Hukukun İç Farklılıklarla Birlikte Gelişmesi.......................... 129

ddd. Bağımsız Özel Hukuk Rejimi........ 129

eee. Merkez ve Çevre........................ 130

fff. Kendine Özgü-Anayasal Rejim (Auto-

Constitutional)............................... 131 2.   Uluslararası Hukukun Özelleşmesi................... 133
 

3.   Uluslararası Hukukla Kanunlar İhtilafının

İlişkisi............................................................ 135

II.   EVRENSEL HUKUKUN YENİ AKTÖRLERİ......... 137

A.   KLASİK GÖRÜŞLER......................................... 137

B.   YENİ AKTÖRLER.............................................. 141

1.   Milletler Cemiyetinin Hukuki Yapısı
Konusundaki Görüşler..................................... 141

a.    Konfederasyon Görüşü.............................. 141

b.   Uluslararası Hukukun Alt Kişiliği

Olarak Milletler Cemiyeti........................... 142

c.    Müşterek Malikler Topluluğu Olarak
Milletler Cemiyeti...................................... 142

d.    Uluslararası Hukukun "Dostça-
Bütünleşme" Teorisinin (integration-
friendly) Karşıtları...................................... 143

2. Birleşmiş Milletler Sistemi............................... 144
3. Uluslararası Hukukun Sujesi Olarak Kişi.......... 146

a.    Pozitif Görüş............................................ 146

b.    Scelle ve Politis'in Eleştirileri...................... 146

c.    Bütünleşmenin Dinamik Sistemi Olarak
Evrensel Hukuk........................................ 148

C.  AKTÖR MERKEZLİ OLMAKTAN KONU
MERKEZLİ OLMAYA GEÇİŞ............................ 149

III.  ULUSLARARASI HUKUK-ULUSAL

HUKUK AYRIMININ YENİ PERSPEKTİFLERİ.... 153

A.   ULUSLARARASI-KİŞİLERARASI HUKUK..... 153

B.   ULUSLARARASI TOPLUMUN BİRLEŞMESİ 156

C.  DEVLET ANAYASALARININ
KÜRESELLEŞMESİ............................................ 162

1. Genel Yaklaşımlar........................................... 162
2. Temel Anayasal Prensiplerin Küreselleşmesi ....165

a.    HukukDevleti......................................... 165

b.   Denetim................................................... 166

c.   Dayanışma ve Refah................................ 169

d.   Ülkesel Organizasyonun Küreselleşmesi.... 170

IV.  AB HUKUKU ULUSLARÜSTÜ MÜ,
ULUSLARÖTESİ Mİ?.............................................. 173

A.   GENEL AÇIKLAMA.......................................... 173

B.   EGEMENLİĞİN DÖNÜŞÜMÜ VE
ANAYASAL ÇOĞULCULUK............................ 174

C.  AVRUPA DEMOKRASİSİ................................. 175

D.   YENİ YÖNETİŞİM VE AB................................. 177

E.   KÜRESELLEŞME VE AB HUKUKUNDA
SINIR-ÖTESİ İŞBİRLİĞİ.................................... 179

F.   ULUSÖTESİ VATANDAŞLIK MI?................... 180

1. Teorik Olarak................................................. 180
2. ABAD Kararlarında........................................ 181

a.    Zambrano Kararı....................................... 181

b.   McCarthy Kararı...................................... 182

c.    Dereci Kararı........................................... 183

3. Uluslararası Hukukla, AB Hukuku
   Arasındaki İlişki.............................................. 183
4. Denizenship (Yurtsuzlaşma) veAB'de
   Ülke-Dışılık..................................................... 185

ULUSÖTESİ ÖZEL HUKUK AYRIMI.................... 186

A.   GENEL OLARAK.............................................. 186

B.   ULUSÖTESİ KAMU HUKUKU........................ 187

C.  ULUSÖTESİ ÖZEL HUKUK.............................. 193 D.  DEĞERLENDİRME........................................... 196
 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ULUSÖTESİ HUKUK

I.     ULUSÖTESİ HUKUKUN TANIMI......................... 199

A.   GENEL OLARAK.............................................. 199

B.   TANIMI KONUSUNDAKİ FARKLI
YAKLAŞIMLAR................................................ 200

C.  YENİ ULUSLARARASI HUKUK DÜZENİ....... 202

D.   KÜRESEL HUKUK (Global Law)....................... 205

1. Küresel Pazar Hukuku.................................... 205
2. Yargının Küreselleşmesi................................. 207
3. İnsan Hakları Hukuku..................................... 208

E.   ELEŞTİRİLER..................................................... 210

II.   ULUSÖTESİ HUKUKUN KAPSAMI....................... 212

A.  GENEL AÇIKLAMALAR................................... 212

B.   KAPSAM KONUSUNDA FARKLI
YAKLAŞIMLAR................................................. 214

1. Terim Sorunu.................................................. 214
2. Farklı Yaklaşımlar........................................... 217
3. Kapsamı......................................................... 218

a.    Lex Mercatoria......................................... 218

b.   Çok Uluslu Şirketlerin Uluslararası
Hukukta Sorumlulukları.............................. 219

c.    Savaş Hukuku ve Terörizm....................... 228

d.    Çevreyi Koruma....................................... 230

e.    Dönüşümlü Ulusötesi Hukuk...................... 235

III.  KAPSAMIN SINIRLANDIRILMASI....................... 237

A.   ULUSLARARASI KAMU HUKUKU VE

ÖZEL HUKUK AYRIMI................................... 237

B.   KAYNAKLAR VE SÜJELER AÇISINDAN...... 241

C.   DEĞERLENDİRME........................................... 242

IV.   KAYNAKLARI....................................................... 244

1. Tanımı ve İçeriği............................................ 245
2. Devletler Neden Yumuşak Hukuku
   Uygularlar?.................................................... 248
3. Özel Aktörlerin Rolü....................................... 250

a.    Sosyal Aktörlerin Önceliği.......................... 251

b.   Temsil ve Devlet Tercihleri........................ 251

c.    Karşılıklı Bağımlılık ve Uluslararası

Sistem..................................................... 252

d.    Uluslararası Ortak Hukuk......................... 253

4.    Sert Hukuktan Farkları................................... 254

B.   SERT VE YUMUŞAK HUKUKUN
ETKİLEŞİMİNİN KURAMI.......................... 256

1.   Gücün Değişimi ............................................. 256

a.   Güçlü Devletler Anlaşırsa.......................... 257

b.   Güçlü Devletler Anlaşamazsa.................... 258

c.   En Az Güçlü Devletler Anlaşamazsa.......... 259

d.   Uygulama Politikalarının Etkisi................... 260

2. Sert ve Yumuşak Hukukun Birbirinin Zıddı
   Olarak Seçimi................................................. 262
3. Yumuşak Hukukla Sert Hukuk Arasında

Özel Standartlar............................................. 263

C.   ULUSÖTESİ HUKUK KAYNAKLARININ
HİYERARŞİSİ.................................................... 265

1. Mahkemeler Önünde Zorunlu Kurallar............. 265
2. Hakemlikte Zorunlu Kurallar........................... 266

a.    ICC Hakem Kararlarında.......................... 266

b.   ICSID Hakemlikte.................................... 268

c.    ICANN Hakemlikte.................................. 270 D.  AB'de YUMUŞAK HUKUK............................... 271

1. Yumuşak Hukukun Ortaya Çıkışı..................... 273
2. Avrupa Mahkemelerinde Yumuşak Hukuk....... 279

E.   ULUSÖTESİ KAYNAKLARIN

KARMAŞIKLIĞI............................................... 283

1. Japonya'da..................................................... 284
2. Hollanda'da.................................................... 285
3. İspanya'da...................................................... 287
4. Venezuela'da.................................................. 289
5. Almanya'da.................................................... 290
6. Portekiz'de..................................................... 293
7. İsviçre'de....................................................... 294
8. BM Uluslararası Ticaret Hukuku
   Komisyonunun Görüşü.................................... 296

ULUSÖTESİ HUKUKUN EN YAYGIN ALANI - SINIR-AŞAN TİCARET

1. GENEL AÇIKLAMALAR....................................... 299
2. ULUSÖTESİ AKİTLER........................................... 304

A.   İRADE SERBESTİSİ.......................................... 305

1. Zaman Sorunu (Seçilen Hukukun Değişmesi) 308
2. Alınacak Önlemler........................................... 313

a.    İstikrar Şartı (Stabilization Clauses)............. 313

b.   Mücbir Sebep Şartı (Force Majeure

Clause)..................................................... 315

c.    Zor Durum (Öngörülemezlik) Şartı
(Hardship Clauses).................................... 319

B.   KANUNLAR İHTİLAFI KURALLARIYLA
UYGULANACAK HUKUKUN
BELİRLENMESİ................................................. 321

1. Genel Olarak................................................... 321
2. Tarafların Hukuk Seçimi Yapmamaları
   Halinde.......................................................... 322

3.   İstisnai Durumlar............................................ 324

C.   KARŞILAŞTIRMALI HUKUKUN
KULLANILMASI............................................... 326

1. Uluslararası Özel Hukuk Bağlamında............... 326
2. Uluslararası Hukuk Bağlamında...................... 327

1.   Tarihi Gelişim.................................................. 331

a.    Malynes ve Blackstone.............................. 331

b.   Zitelmann: Dünya Hukuku......................... 332

c.    Fransız Okulu (Goldman, Fouchardve
Kahn)...................................................... 333

d.    Uncitral Model Kanun (Clive
Schmitthoff)............................................. 334

e.    Unidroit.................................................... 335

f.    Sosyolojik Yaklaşım.................................. 336

2.   Yeni Lex Mercatoria...................................... 338

a.    Genel Açıklamalar.................................... 338

b.   Yeni Lex Mercatoria'nın Kapsamı............. 339

aa. Liste Metodu...................................... 339

bb. İşlevsel Metod.................................... 341

c.    Yeni Lex Mercatoria'nın

Uygulanmasının Nedenleri......................... 341

aa. Kanunlar İhtilafı Kurallarının

Güvenilmezliği.................................... 341

bb. Uluslararası Ticari İşlemlere Uygun Özel

Kurallara Duyulan İhtiyaç.................... 342

cc. Yüksek Nitelikli Yargıçların Yeterliliği 342

d.    Ticaret Hukukunun Biçim Değiştirmesi
(Transformation)...................................... 343

e.    Ulusötesi Ticaret Hukukunun Kamusal

ve Özel Yönleri........................................ 345

3. Uyumlaştırma Gerekli Midir?........................... 346
4. Uyumlaştırma Yöntemleri............................... 349
5. Ulusötesi Ticaret Hukukunun Yaratılması......... 350

a.    Ulusötesi Özel Hukukun Yapısı.................. 351

b.   Ticari İlişkilerde Özel Emirler.................... 353

c.    Şirketlerin Durumu.................................... 353

aa. Şirketlerin Millileştirilmesi.................... 355

aaa. Millileştiren Devletin Tanınmaması
Durumunda................................. 355

bbb. Millileştiren Hükümetin

Tanınmasından Sonra..................... 355

bb. Şirketlerin Tanınması........................... 356

III.  ULUSÖTESİ AKİTLERE UYGULANACAK
HUKUK OLARAK YENİ LEX MERCATORIA...... 359

A.   INCORPORATION KAVRAMI......................... 359

B.   YENİ LEX MERCATORIA
KURALLARININ ÖZELLİKLERİ...................... 361

1. Adem-i Merkeziyetçi Model............................. 361
2. Hukuki Kurallar Arasında Karşılıklı

Tanıma, Tenfiz ve Rekabet............................. 362

3.   Yasama Gücünün Eksikliği.............................. 363

C.  ULUSÖTESİ HUKUK OLARAK
KARŞILAŞTIRMALI HUKUK.......................... 363

IV.   YARGILAMA ŞARTLARI...................................... 366

A.  YETKİ SÖZLEŞMESİ........................................ 366

1. Genel Olarak................................................. 366
2. Hakemlik ve Yetki Anlaşmaları....................... 368
3. Dava Edilemezlik Def’i (Anti-suit Injunction) 368
4. Uluslararası Ticari Hakemliğin Zorunlu
   Kuralları........................................................ 369
5. Forum Shopping............................................. 370

B.   AB BRÜKSEL I. TÜZÜĞÜ................................ 371

1. Genel Olarak.................................................. 371
2. ABAD'ın Tüzükle İlgili Kararları..................... 373

C.  BRÜKSEL I TÜZÜĞÜNÜN YENİ
DÜZENLEMESİ (Recast Regulation)................... 376

D. MAHKEME SEÇİMİ ANLAŞMASI

HAKKINDA LA HAYE SÖZLEŞMESİ............. 379 V.    ULUSÖTESİ YARGI KARARLARINDAN

ÖRNEKLER........................................................... 381

A.  MİLLİ MAHKEME KARARLARI...................... 381

1.   Viyana Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi ile
İlgili Kararlar................................................... 381

a.   Sanchez-Llamasv. Oregon Kararı............... 381

b.   Alman Federal Mahkemesinin Kararı......... 382

2.   ABAD'ın Şirketlerin Serbest Dolaşımı ile

İlgili Kararları................................................. 383

a.    Daily Mail Kararı...................................... 384

b.   Centros Kararı......................................... 384

c.    Überseering Kararı................................... 385

d.    Inspire Art Ltd Davası.............................. 386

e.    Değerlendirme.......................................... 386

3. Ortak Hukuk Prensiplerine Dayalı Karar.......... 390
4. Milli Olmayan Hukuk Kurallarının
   Uygulanmamasına İlişkin Mahkeme Kararları392

a.    Shamil Bank of Bahrain EC v. Beximco
Pharmaceuticals Ltd................................. 392

b.   Musawi v. RE International (UK) and
Others Davası.......................................... 393

c.    Halpern v. Halpern Davası........................ 394

d.    İsviçre Yüksek Mahkemesinin Kararı........ 395

e.    UNIDROIT Prensiplerinin
Uygulanacak Hukuk Olmasının

Reddine Dair Hollanda Mahkemesi Kararı396

f.    ATAD'ın C-334/00 Sayılı Kararı................ 397

g.    Fransız İstinaf Mahkemesinin Kararı.......... 398 5.   Lex Mercatoria'nın Ancak Milli Hukukun
Amir Hükümleriyle Çatışmaması Halinde
Uygulanabileceğine İlişkin Karar..................... 398
 

6.   Lex Mercatoria nın Milli Hukukun
Yorumlanmasında Kullanılabileceğine

İlişkin Kararlar............................................... 399

a.    Hollanda Mahkemesi Kararı...................... 399

b.   Fransız (Grenoble) İstinaf
Mahkemesinin Kararı................................ 399

c.    Belçika Temyiz Mahkemesi Kararı............ 400

7.   Lex Mercatoria'ya Göre Verilen Hakem
Kararlarının Tanınması ve Tenfizi.................... 400

a.   International Military Services Ltd vs
Islamic Republic of Iran Davası................. 400

b.   BAE Systems PLC, UK vs. Ministry of
Defence and Support for Armed Forces

of the Islamic Republic of Iran Davası....... 401

c.   Alman Mahkemesinin 15.12.2011

Tarihli Kararı............................................ 402

d.   Paris İstinaf Mahkemesinin Kararı............. 402

e.   ABD Kaliforniya Bölge Mahkemesinin
Kararı...................................................... 403

f.    Florida Bölge Mahkemesinin Kararı........... 403 B.   HAKEM MAHKEMESİ KARARLARI.............. 404

1.   Yabancı Petrol Şirketleri ile Devletler
Arasındaki Davalar......................................... 404

a.   Aminoil Kararı.......................................... 404

b.   Aramco Kararı......................................... 405

c.   I.C.S.I.D.'in AMCO ASIA Corporation

et al. v. The Republic of Indonesia Kararı... 406

d.   Cenevre Hakem Mahkemesinin
3093/3100 sayılı ve 1979 Tarihli Kararı....... 407

2. Polis Fondi Kararı........................................... 408
3. CMS Gas Transmission Co v. Arjantin Kararı.409
4. MTO (ICC) nin 9.10.2006 Tarihli Kararı........... 410