AZINLIK HAKLARI

ÖNSÖZ Bu eser, şahsımın danışmanlığında, Dr. Doğan KILINÇ tarafından ya­zılmış doktora tez çalışmasının gözden geçirilerek yayma hazırlanmış şekli­dir. Dr. Doğan KILINÇ bu çalışmanın bitiminden bir süre öncesine kadar Fakültemizde araştırma görevlisi olarak da hizmet etmiş bir öğrencim ve meslektaşımdır. "Azınlık Haklan", gerek ülkemiz gerekse uluslararası hukuk açısından oldukça önemli ve önemli olduğu kadar da karmaşık bir konudur. Dr. Doğan KILINÇ elinizdeki eserinde konulara yaklaşım biçimi, ilmi meto­dolojisi ve akıcı üslubu ile bu zorlukların üstesinden başarıyla gelmiştir. Eseri orijinal kılan da, bu yönüyle gerçekleştirdiği mükemmellik olsa gerek­tir.

Genel olarak ifade etmek gerekirse, büyük nüfus hareketlerinin ve siya­sal otoritelerde yapı ve sınır değişikliklerinin yaşandığı her dönem, azınlıkla­rın doğmasına yol açmıştır. Bu nedenle de, azınlıklar sosyolojik olarak antik çağlardan beri hep var olagelmiştir. Azınlık kavramı ve azınlıklar sorunu özellikle son yüzyıl boyunca dünya siyasetini ve dolayısıyla uluslararası hukuku oldukça meşgul eden konulardan birisi olmuştur. Kuşkusuz azınlık­lar sorununun, hukuk düzenine yansıdığından çok daha önemli tarihsel, siya­sal, toplumsal, ekonomik, kültürel ve ideolojik boyutları vardır. Öte yandan, kuramsal olarak üzerinde anlaşılmış bir azınlık kavramı da yoktur. Dolayı­sıyla uluslararası hukukta herkesçe kabul edilen bir azınlık tanımı ve bu ta­nıma bağlı haklardan söz etmekte mümkün değildir. Azınlıklar konusu, Türk tarihinin de son iki yüz yılına damga vuran konulardandır.

Dil, din, ırk gibi kavramlar, azınlık kavramından farklı manalara gelmek­tedirler. Çünkü bu kavramlar tek başlarına yeryüzünde yaşayan insanları, taşıdıkları özellikler bakımından birbirinden ayırt etmek için kullanılırlar. Azınlık kavramı ise, bu anlatımları içinde barındıran ve bu özellikler açısın­dan içinde yaşadıkları toplumdan farklı olan ve sayıca az olan topluluğu ifade eden bir terimdir. Azınlık sorunları hükümetler için hassas konulardan­dır. Dr. Doğan KILINÇ bu çalışmasında, insan haklarının korunması ile ilişkisi ölçüsünde azınlık sorununu, karşılaştırmalı hukuk ve Ülkemiz açısın­dan önemi ölçüsünde incelemiş bulunmaktadır.

Eserde, azınlık kavramının tarihsel gelişimi, tanımlanması ve kavramın insan haklan içerisindeki yeri ile azınlık türleri, azınlıkların korunmasına ilişkin uluslararası sistemler, şelf determinasyon hakkı ve azınlık haklarıyla ilişkisi ele alınmakta. Yine, başta Birleşmiş Milletler olmak üzere, Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nm hazırladığı azınlıkların korunmasına ilişkin belgeler ile Avrupa Birliğinin azınlık anlayışı incelenmekte. Son olarak da, Lozan Antlaşması çerçevesinde Türkiye'nin azınlık anlayışı ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır.

Ankara-2013 Prof.Dr. Hasan TUNÇ

TEŞEKKÜR Elinizdeki bu çalışmaya, bilgisi, sabrı ve ilgisiyle her zaman destek olan tez danışmanım, Sayın Hocam Prof. Dr. Hasan TUNÇ'a, akademik hayata ilişkin engin bilgi ve birikimini her zaman sabırla bizlere aktaran Sayın Ho­cam Prof. Dr. Attila ÖZER'e, yaptıkları eleştirilerle daha iyi bir eserin ortaya çıkmasını sağlayan değerli Hocalarım Prof. Dr. İlyas Doğan, Prof. Dr. Enver Bozkurt, Prof. Dr. Bahtiyar AKYILMAZ, Prof. Dr. E. Ethem ATAY ve Doç. Dr. Ramazan Çağlayan'a, doktora öğrenimim sırasında değerli katkılarda bulunan hocalarıma ve mesai arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Bugüne kadar maddi ve manevi desteklerini hep yanımda hissettiğim sevgili anneme ve babama, akademik çalışmalarımda gösterdikleri sabır, anlayış ve fedakarlıklarından dolayı eşim Nimet ve canım oğlum Mehmet'e sonsuz teşekkürler. Akademik çalışmalarımla vasiyetini yerine getirdiğim rahmetli Halil dayıma da ayrıca teşekkür etmek istiyorum. Son olarak, eserin yayınlanmasını sağlayan başta Muharrem Başer olmak üzere Yetkin Yayın­cılık yöneticilerine ve çalışanlarına teşekkür ediyorum.

Ankara 2013

Dr. Doğan KILINÇ

GİRİŞ Dil, din, ırk gibi kavramlar yeryüzünde yaşayan insanlan, taşıdıkları özellikler bakımından birbirinden ayırt etmek için kullanılırlar. Azınlık kav­ramı, bu anlatımları içinde barındıran ve bu özellikler açısından içinde yaşa­dıkları toplumdan farklı ve sayıca az olan bir topluluğu ifade eden bir terim­dir. Azınlık haklarının, siyasal, hukuksal, toplumsal, ekonomik, kültürel ve ideolojik boyutları bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı, konuyu hukuksal boyutlarıyla ortaya koymaktır.

16. yüzyılda Avrupa'da yaşanan reform süreci sonrasında kilisenin tem­sil ettiği din yorumuna karşı çıkışla birlikte azınlıklar ortaya çıkmıştır. Kav­rara, 17. yüzyıldan beri uluslararası ilişkilerin önemli konulanndan birisi olmuş ve büyük sınır değişikliklerinin yaşandığı Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra uluslararası toplumun sorunları arasına girmiştir. Savaştan sonra imza­lanan ikili ve çok taraflı antlaşmalar, Milletler Cemiyeti garantisi altında olduğundan azınlık konusu uluslararası ilişkilerde önemini sürdürmüştür.

İkinci Dünya Savaşından sonra, dünyada barışı tesis etmek amacıyla ku­rulan Birleşmiş Milletler döneminde, azınlık sorununa farklı bir açıdan yak­laşılmış, etnik, dilsel veya dinsel azınlık mensuplannın haklarının korunması bireysel insan haklannın korunması içinde mütalaa edilmiştir.

1989 yılında, çift kutuplu dünyanın sembollerinden olan Berlin Duva-n'nın yıkılışı, Sovyet bloğunun çökmesi, Yugoslavya'nın dağılması, Balkan­larda Sırbistan'ın yaptığı "etnik temizlik" azınlık sorunlannı yeniden dünya­nın gündemine taşımıştır. Başka bir ifadeyle, azınlık sorunlannm dünya ban-şını tehdit eden istikrarsızlık unsurlanndan biri haline gelmesi dikkatleri bu konuya çevirmiştir. Bu kapsamda, 1992 yılında Birleşmiş Milletler tarafın­dan "Ulusal ya da Etnik, Dinsel Ve Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin Bildirge", yine aynı yıl Avrupa Konseyi tarafından "Avru­pa Bölgesel veya Azınlık Dilleri Şartı" ile 1994 yılında "Ulusal Azmlıklann Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme" kabul edilmiştir.

Her ülkede, ne şekilde ifade edilirse edilsin, etnik yapısı, dili, dini çoğun­luktan farklı olan ve sayıca az olan topluluklar mevcuttur ve bu farklılıklar kişinin tercihine bağlı değildir. Burada problem, bu gruplann ismi değil, bu gruplara mensup olan kişilerin hakkıdır. Bu durum ise, kanımızca insan hak­kı olarak değerlendirilmesi gereken bir konudur. Kişinin doğumla birlikte kazandığı vazgeçilmez, devredilmez olan haklar, insan haklan olarak ifade edilmekte ve bu haklara sahip olabilmek için herhangi bir kayıt veya şartın olmadığı kabul edilmektedir. Bu itibarla, azınlık hakları, farklılıklan nedeniyle çoğunluktan sayıca az olan kişileri koruyan insan haklannm korunması çerçevesinde değerlendirilmelidir.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER..................................................................................... 11 KISALTMALAR.................................................................................. 17

GİRİŞ.................................................................................................. 19

BİRİNCİ BÖLÜM

AZINLIK KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ, TANIMLANMASI VE KAVRAMIN İNSAN HAKLARI İÇİNDEKİ YERİ

1.   AZINLIK KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ........................ 21

1.1.   Azınlık Kavramının Ortaya Çıkması ve

Azınlıkların Korunması............................................................ 21

1. Ulus Devlet ve Azınlıklar......................................................... 27
2. Uluslararası İlişkilerde Azınlıklar.............................................. 30
2. AZINLIK KAVRAMININ TANIMLANMASI SORUNU............. 38
3. AZINLIK TÜRLERİ......................................................................... 50

1. Etnik Azınlıklar....................................................................... 51
2. Dini Azınlıklar........................................................................ 56
3. Dil Azınlıkları......................................................................... 58
4. Ulusal Azınlıklar..................................................................... 61

4.  AZINLIKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN ULUSLARARASI
SİSTEMLER................................................................................... 65

1. Genel Olarak Azınlıkların Korunması....................................... 65
2. Milletler Cemiyeti Sisteminde Azınlıklar.................................... 67
3. Birleşmiş Milletler Sisteminde Azınlıklar................................... 73
4. Avrupa Konseyi ve Azınlıklar.................................................. 85
5. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ve Azınlıklar.................... 88

5.   AZINLIK HAKLARININ İNSAN HAKLARI İÇİNDEKİ YERİ VE
NİTELİĞİ....................................................................................... 95

1. Kişi Hürriyetleri ve Siyasal Haklar.......................................... 99
2. Sosyal Ekonomik Hak ve Ödevler......................................... 100
3. Dayanışma Haklan............................................................... 102
4. Azınlık Haklarının Niteliği (Bireysel Haklar- Kolektif Haklar). 102

6.   ŞELF DETERMİNASYON HAKKI VE AZINLIK HAKLARIYLA
İLİŞKİSİ....................................................................................... 110

İKİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI HUKUKTA

AZINLIKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN BELGELER VE AVRUPA BİRLİĞİNİN AZINLIK ANLAYIŞI

1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER KARARLARINDA AZINLIKLAR..... 135
2. AVRUPA KONSEYİ KARARLARINDA AZINLIKLAR............. 140

2.1.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Kararlarında

Azınlıklar............................................................................... 140

2.1.1.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin

1990 tarihli ve 1134 Sayılı Tavsiye Karan..................... 140

2.1.2.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin

1992  Tarih ve 1177-1 Sayılı Karan.............................. 141

2.1.3.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin

1993  Tarihli ve 1201 Sayılı Tavsiye Karan................... 143

2.1.4.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin

1995 Tarihli ve 1255 Sayılı Tavsiye Karan................... 145

2.1.5.   Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin

2001 Tarihli ve 1492 (1) Sayılı Tavsiye Karan.............. 145

3.   ULUSAL AZINLIKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN
ÇERÇEVE SÖZLEŞME................................................................ 146

3.1.   Genel Olarak Ulusal Azınlıklann Korunmasına İlişkin

Çerçeve Sözleşme................................................................. 146

3.2.   Ulusal Azınlıklann Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme
Maddelerinin Değerlendirilmesi............................................... 150

AVRUPA BÖLGESEL VEYA AZINLIK DİLLERİ ŞARTI.......... 163

5. AVRUPA BİRLİĞİ VE AZINLIKLAR......................................... 171
6. Genel Olarak Avrupa Birliği ve Azınlıklar................................ 171
7. Maastricht Antlaşması ve Azınlıklar........................................ 173
8. Amsterdam Antlaşması ve Azınlıklar....................................... 176
9. Nice Antlaşması ve Azınlıklar................................................. 181
10. Kopenhag Zirvesi ve Azınlıklar............................................... 182
11. Avrupa Birliği Parlamenterler Meclisi Kararlannda Azınlıklar ..184
12. 16 Ekim 1981 tarihli "Bölgesel Diller ve Kültürler ile
    Etnik Azınlıkların Haklan Üzerine Şart" Karan.............. 184
13. 11 Şubat 1983 Tarihli Azınlık Dilleri ve Kültürleri
    Yaranna Önlemler İçin Karar...................................... 185

5.6.3.    30 Ekim 1987 Tarihli Avrupa Toplumundaki Etnik ve
Bölgesel Azınlıkların Dilleri ve Kültürleri Üzerine

Karar........................................................................ 186

1. 21 Ocak 1993 Tarihli Topluluğun Kültürel Politikasında
   Yeni Görünümler Karan............................................. 187
2. Avrupa Parlamentosunun 2003/2057 Nolu Kararı......... 188

6.   AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (AGİT)
BELGELERİNDE AZINLIKLAR................................................ 189

1. Helsinki Nihai Senedi............................................................ 189
2. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı, Yeni Bir Avrupa İçin
   Paris Şartı............................................................................ 190
3. AGİK İnsani Boyut Konferansı Kopenhag Toplantısı Belgesi.... 191

7.   AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI ULUSAL
AZINLIKLAR YÜKSEK KOMİSERLİĞİ OFİSİ BELGELERİNDE
AZINLIKLAR............................................................................... 195

1. Ulusal Azınlıkların Eğitim Haklarına İlişkin Lahey Tavsiyeleri. 195
2. Ulusal Azınlıkların Dil Haklarına İlişkin Oslo Tavsiyeleri.......... 197

8.   BİRLEŞMİŞ MİLLETLER İNSAN HAKLARI KOMİTESİ
KARARLARINDA AZINLIKLAR................................................... 199

1. TK. v. Fransa Karan............................................................ 199
2. H.K. v. Fransa Karan........................................................... 202

9.   AVRUPA İNSAN HAKLARİ MAHKEMESİ KARARLARINDA
AZINLIKLAR............................................................................... 205

9.1.   Kıbns v. Türkiye................................................................... 205

9.1.1.    1 No'lu Protokolün 2. Maddesinin İhlal Edildiği

İddiası....................................................................... 205

9.1.2.    Sözleşmenin 11. Maddesinin İhlal Edildiği İddiası.......... 207

9.2.   Fatmir Skender v. Eski Makedonya Yugoslav Cumhuriyeti...... 209

1. Davanın Arka Planı.................................................... 209
2. Başvurucunun kazasında Türkçe eğitim olanağı............ 209
3. Başvurucunun büyük kızının farklı bir kazadaki

Türkçe konuşulan okula kaydı..................................... 211

9.2.4.    Şikayet konusu hükümler............................................ 212

9.3.   Ekin Derneği v.Fransa.......................................................... 214

1. Davanın Konusu........................................................ 214
2. Karar........................................................................ 216

9.3.2.2.   A.Î.H.M.'nin Değerlendirmesi....................... 220

10. AVRUPA BİRLİĞİNİN AZINLIKLARA YAKLAŞIMI............... 223
11. AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİNDE AZINLIK POLİTİKALARI ....232

1. Fransa ve Azınlıklar............................................................... 233
2. Yunanistan ve Azınlıklar......................................................... 241

11.2.1. Yunanistan'daki Etnik Gruplar..................................... 244

1. Batı Trakya Müslümanları............................. 244
2. Makedonlar................................................. 247
3. Arnavutluklar............................................... 249
4. Ulahlar........................................................ 250
5. Hollanda ve Azınlıklar............................................................ 251
6. İsveç ve Azınlıklar................................................................. 254
7. Belçika ve Azınlıklar.............................................................. 257
8. İspanya ve Azınlıklar.............................................................. 262

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE VE AZINLIKLAR 1.   OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE AZINLIKLAR... 267

1.1.    Genel Olarak Osmanlı İmparatorluğu Döneminde

Azınlıklar ve Millet Sistemi..................................................... 267

1.2.    Osmanlı İmparatorluğunda 1839 Tarihli Tanzimat
Fermanından Sonra Azınlıklar................................................. 270 2.   GENEL OLARAK LOZAN ANTLAŞMASI VE AZINLIKLAR... 274

1. Lozan Barış Antlaşması......................................................... 274
2. Lozan Barış Konferansına Katılan Devletlerin

Azınlık Yaklaşımı................................................................... 277

2.3.   Lozan Barış Konferansında Azınlıklarla İlgili Konular............... 280

1. Ermeni yurdu............................................................. 280
2. Rum ve Türk Ahalisinin Değişimi................................ 281
3. Sivil Suçluların İadesi ve Genel Af............................... 282
4. Patrikhane Sorunu...................................................... 282
5. Taabiyetle İlgili Hükümler........................................... 284
6. Lozan Barış Antlaşmasının Azınlık Maddeleri............... 285

3.   TÜRK-BULGAR DOSTLUK ANTLAŞMASI VE AZINLIKLAR ....294

4.   TÜRKİYE'NİN AZrNLIK UYGULAMASINDA PROBLEM
KONULAR................................................................................... 295

1. Heybeliada Ruhban Okulu...................................................... 295
2. Azınlık Vakıflarının Taşınmazları Problemi............................... 297

1. Yargıtay'ın Azınlık Vakıfları Konusundaki Kararlan...... 303
2. Danıştay'ın Azınlık Vakıfları Konusundaki Kararları ....305

1. 1982 Anayasasında Azınlıklarla İlgili Hükümler........................ 307
2. Değişik Kanunlarda Yer Alan Azınlık Hükümleri..................... 308

1. Siyasi Partiler Kanunu................................................ 308
2. Nüfus kanunu............................................................. 308
3. Soyadı Yönetmeliği..................................................... 309
4. Yabancı Dil Eğitimi ve Öğretimi Kanunu...................... 309
5. Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu.......................... 309

1. Türkiye İşçi Partisi Karan...................................................... 310
2. Türkiye Emekçi Partisi Kararı................................................ 311
3. Türkiye Birleşik Komünist Partisi Karan................................. 312
4. Sosyalist Parti Karan............................................................. 317
5. Sosyalist Türkiye Partisi Karan.............................................. 320
6. Demokrasi Partisi Karan....................................................... 321
7. Emek Partisi Karan............................................................... 323
8. Anayasa Mahkemesinin Azınlık Yaklaşımının
   Değerlendirilmesi.................................................................. 325

7.  AVRUPA BİRLİĞİ ÜYELİK SÜRECİNDE YAPILAN
ANAYASA DEĞİŞİKLİLERİ İLE ÇIKARILAN UYUM
PAKETLERİ VE AZINLIKLAR................................................. 328

7.1.   Genel Olarak Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri ve

Katılım Ortaklığı Belgeleri...................................................... 328

1. 2001 Anayasa Değişiklikleri.................................................. 331
2. 2004 Anayasa Değişiklikleri.................................................. 333
3. Uyum Paketleri.................................................................... 334

8.   AVRUPA BİRLİĞİ KOMİSYONUNUN TÜRKİYE HAKKINDAKİ
İLERLEME RAPORLARI............................................................... 339

1. 1999 Tarihli İlerleme Raporu................................................. 339
2. 2000 Tarihli İlerleme Raporu................................................. 339
3. 2001 Tarihli İlerleme Raporu................................................. 339
4. 2002 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 340
5. 2003 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 341
6. 2004 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 342
7. 2005 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 343
8. 2006 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 344
9. 2007 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 347
10. 2008 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 348
11. 2009 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 349
12. 2010 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 350
13. 2011 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 351
14. 2012 Tarihli İlerleme Raporu.................................................. 352