Çağdaş Yüksek Denetim ve Etkin Türk Sayıştayı
Çağdaş Yüksek Denetim ve Etkin Türk Sayıştayı
Mehmet Alpertunga AVCI
ÖNSÖZ
Türk devlet hayatında engin bir maziye sahip olan Sayıştay, günümüz itibariyle devlet sistemi içerisinde denetim ve yargılama yetkileri ile donatılmış anayasal bir kurum kimliğine sahiptir. Diğer pek çok modern Sayıştay'da olduğu gibi teşkilat yapısı, çalışma esasları, görevleri ve yetkileri yasal düzenlemelerle desteklenen Sayıştay'ın, kurul tipi özelliğinin bir sonucu olarak, özellikle performans denetimi açısından çeşitli eksiklikleri bulunmaktadır. Yürütülen bu çalışmanın yöneldiği amaç, söz konusu eksikliklere bir nebze dahi olsa çözüm üretebilmektir. Bu noktada çalışmanın hedefi; uluslararası iyi uygulama örneklerini Türk Sayıştay'ına kazandırmaktır. Bu anlamda, çalışmada birtakım tavsiyelerde bulunulmakta ve bu tavsiyeler arasında, gerek idari gerekse siyasi manada tepki çekmesi düşünülen pek çok yenilik yer almaktadır. Ancak bu tavsiyeler köklü bir geçmişe sahip olan Sayıştayı, hem ulusal hem de uluslararası alanda hak ettiği iltifata mazhar olmasını sağlama gayesi haricinde herhangi bir amaç taşımamaktadır.
"Sayıştay'ın Kamu Harcamalarına İlişkin Performans Denetiminin Temelleri" adıyla doktora tezi olarak hazırlanmış olan bu çalışmada, yoğun iş temposuna rağmen maddi ve manevi desteğini esirgemeyen doktora danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Metin BAYRAK beyefendiye, tavsiyelerinden beni mahrum bırakmayan yüksek lisans tez hocam Prof. Dr. Figen AL TUĞ hanımefendiye, sebeb-i hayatım babam Bedir AVCİ'ye ve annem Gönül AVCİ'ye, tez çalışmanın başından sonuna kadar kıymetli tavsiyelerini esirgemeyen sevgili ağabeyim Yrd. Doç. Dr. Salih Börteçine AVCİ'ye, çalışmamın son anlarında dahi bana sabırla katlanan eşim Pınar AVCİ'ye, uluslararası veri sağlanması konusunda destek sağlayan Avusturya Sayıştay'ından Doris GRABHERR'e, Danimarka Sayıştay'ından Rasmus BORUP ve Roman SMIGIELSKI'ye, Slovakya Sayıştay'ından Annamâria VİZIKOVÂ'ya, Hırvatistan Sayıştay'ından Lidija PERNAR'a, Filipinler Sayıştay'ından Karen RECIO'ya, İngiltere Sayıştay'ından Justyna WESSELS ve Lindsay JONES'a, İsviçre Sayıştay'ından Roger REFNHARD'a, Almanya Sayıştay'ından Martina KOSS'a ve Yeni Zelanda Sayıştay'ından Mike SCOTT'a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Erzurum-2014 Mehmet Alpertunga AVCİ
İÇİNDEKİLER
Önsöz................................................................................................ 7 İçindekiler.......................................................................................... 9
Simgeler ve Kısaltmalar Dizini.......................................................... 17 GİRİŞ............................................................................................. 21
BİRİNCİ BÖLÜM DENETİM - DÜZENLİLİK VE PERFORMANS DENETİMİ
1.1. GENEL OLARAK DENETİM................................................. 25
ı.l.l. Denetimin Tarihi Gelişimi................................................ 25
- Denetimin Doğuşu ve Gelişimi............................ 26
- Denetimin Dönüşümü......................................... 27
.2. Deyimsel Olarak Denetim................................................ 28
.3. Denetimin Tanımı............................................................ 29
1.4. Kamu Denetimi ve Özel Denetim İlişkisi........................... 30
[ .5. Denetimin Unsurları........................................................ 31
1.6. Denetim İlkeleri.............................................................. 33
- Denetleyenlere İlişkin İlkeler............................... 33
- Denetim Faaliyeti ve Denetimin Konusuna
İlişkin İlkeler...................................................... 35
- Denetim Yöntemleri (Stratejileri)...................................... 36
- Denetim Türleri............................................................... 37
- Kapsam Yönünden Denetim............................... 37
- Zaman Yönünden Denetim................................. 39
- Konusu Yönünden Denetim................................ 39
[ .2. DÜZENLİLİK DENETİMİ...................................................... 40
- Mali Denetim.................................................................. 41
- Uygunluk Denetimi.......................................................... 43
1.3. YENİ BİR DENETİM ANLAYIŞI OLARAK
PERFORMANS DENETİMİ.................................................... 45
1.3.1. Denetim Anlayışında Değişikliğe Neden Olan
Etmenler......................................................................... 46
1.3.1.1. Kamu Yönetimi ve Kamu Hizmeti
Anlayışındaki Değişiklikler.................................. 46
1.3.1.2. Hesap Veren Sorumlu ve
Saydam Devlet Anlayışı..................................... 47
- Küreselleşme ve Yolsuzluk-Kötü Yönetim........... 47
- Bilgi Teknolojilerindeki Gelişme........................... 48
- Yönetimin Denetimi ve Denetimin Yönetimi........ 49
- Kamu Harcamalarındaki Artış............................ 49
-
Performans Değerlendirmesi, Yönetimi ve
Ölçümünün Kamu Sektöründe Zorunluluk
Haline Gelmesi.................................................. 49
1.3.2. Genel Olarak Performans Denetimi.................................. 50
1.3.2.1. Performans Denetiminin Ayırt Edici
Özellikleri ve Amaçları....................................... 52
-
Performans Denetiminin Unsurları:
Verimlilik-Etkinlik-Tutumluluk............................. 55 - Başarılı Bir Performans Denetiminin
Temel İlkeleri.................................................... 60
1.4. PERFORMANS DENETİMİ SÜRECİ...................................... 62
1.4.1. Planlama........................................................................ 62
- Stratejik Planlama.............................................. 63
- Ön İnceleme Aşaması........................................ 66
1.4.2. Uygulama (Denetimin Yapılması-Tam İnceleme).............. 67
-
Denetim Programı (Çalışma Programını)
Hazırlama.......................................................... 68 - Kanıt Toplama................................................... 69
- Belgelendirme ve Kanıtların Dosyalanması.......... 71
- Veri Analizi....................................................... 72
- Denetim Bulguları, Sonuçlar ve
Tavsiyelerin Oluşturulması.................................. 72
1.4.3. Raporlama...................................................................... 73
1.4.3.1. Taslak Raporun Hazırlanması
(Rapor Teklifi) ve Denetlenen Kurumun
Yönetimiyle Görüşülmesi.................................... 74
1.4.3.2. Nihai Raporun Yasamada
Müzakere Edilmesi ve Yayınlanması................... 74
1.4.4. İzleme............................................................................ 75
1.5. PERFORMANS DENETİMİNİN DEĞERLENDİRMESİ......... 75
-
Performans Denetiminde Etkinliğin Sağlanması İçin
Gerekli Koşullar.............................................................. 76 - Performans Denetiminin Güçlükleri.................................. 77
İKİNCİ BÖLÜM YÜKSEK DENETİM VE SAYIŞTAY
2.2. YÜKSEK DENETİMİN DOĞUŞU VE
PARLAMENTOCULUK......................................................... 81
- Parlamentarizm ve Yüksek Denetim................................. 82
- Demokrasi ve Yüksek Denetim........................................ 83
- Kuvvetler Ayrılığı ve Yüksek Denetim.............................. 83
- Bütçe Hakkı ve Yüksek Denetim..................................... 84
- Anayasal Düzen ve Bütçe Hakkı...................................... 85
2.3.1. Kamu Harcama-Gelir-Malvarlığı-Faaliyetleri
Üzerinde Yüksek Denetim............................................... 87
2.3.2. Kamu İdaresi ve Kurumları Üzerinde
Yüksek Denetim............................................................. 88
- Devlet İdaresi Üzerinde Yüksek Denetim............ 89
- Kamu Kurumları Üzerinde Yüksek Denetim........ 89
- Devlet Teşebbüsleri Üzerinde
Yüksek Denetim................................................ 89
2.3.2.4. Sosyal Kamu Kurumları Üzerinde
Yüksek Denetim................................................ 90
2.3.2.5. Eyaletler ve Mahalli İdareler Üzerinde
Yüksek Denetim................................................ 90
2.3.3. Kamu Kaynağını Doğrudan veya
Dolaylı Olarak Kullanan Diğer Kurum ve
Kuruluşlar Üzerinde Yüksek Denetim............................... 91
- Özel Sektör Kuruluşları...................................... 91
- Siyasi Partiler.................................................... 91
- Kamuya Yararlı Kurumlar.................................. 92
- Meslek Kuruluşları............................................. 93
- Yürütme Organını Denetleme........................................... 94
- Kamuda Hesap Verme Sorumluluğunu Tesis Etme............ 95
- Yolsuzlukla Mücadele...................................................... 96
- Mali Saydamlığı Tesis Etme ve Koruma............................ 98
- İç Kontrol Sistemini Geliştirme......................................... 98
- Kamu Yönetiminde Reformları Destekleme...................... 99
2.5.1. Bağımsızlık.................................................................... 100
- Tarafsızlık..................................................................... 102
- Yasalhk........................................................................ 103
2.6. SAYIŞTAYLARIN GÖREVLERİ.......................................... 103
- Yüksek Denetim........................................................... 103
- Raporlama.................................................................... 104
- Yargılama..................................................................... 104
- Görüş Bildirme (Danışmanlık)......................................... 105
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YÜKSEK DENETİMİN ULUSAL BOYUTU: ÜLKE SAYIŞTAYLARI VE PERFORMANS DENETİMİ YAKLAŞIMLARI
3.1. OFİS TİPİ SAYIŞTAYLAR................................................... 108
3.1.1. İngiltere'de Yüksek Denetim (National Audit Office)....... 109
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 111
- Yönetimi ve Teşkilat Yapısı.............................. 112
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 113
- Görevleri......................................................... 114
- Denetim Alanı (Kapsamı)................................. 116
3.1.2. Kanada'da Yüksek Denetim
(The Office of the Auditor General of Canada)............... 118
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 120
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 121
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri....................... 123
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 123
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik
Çabalar ve Sayıştay'ın Denetimi........................ 127
3.1.3. ABD'de Yüksek Denetim
(Government Accountability Office - GAO).................... 128
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 129
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 130
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri....................... 131
- Görevleri......................................................... 132
- Denetim Alanı (Kapsamı)................................. 136
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik
Çabalar ve Sayıştay'ın Denetimi........................ 138
3.1.4. Avustralya'da Yüksek Denetim
(Australian National Audit Office-ANAO)..................... 139
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 141
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 141
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 142
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik
Çabalar ve Sayıştay'ın Denetimi........................ 147
3.1.5. İsveç'te Yüksek Denetim (Riksrevisionen)...................... 148
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 149
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 150
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 151
3.1.6. Danimarka'da Yüksek Denetim (Rigsrevisionen)............. 155
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 156
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 157
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 158
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 158
- Sayıştay'ın Denetimi......................................... 161
3.1.7. Finlandiya'da Yüksek Denetim
(Valtiontalouden Tarkastusvirasto).................................. 161
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 163
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 164
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 165
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 165
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik
Çabalar ve Sayıştay'ın Denetimi........................ 168
3.1.8. Norveç'te Yüksek Denetim (Riksrevisjonen)................... 169
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 170
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 171
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 172
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 173
- Sayıştay'ın Denetimi......................................... 178
3.2.1. Fransa'da Yüksek Denetim (Cour des Comptes)............. 179
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 180
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 181
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 182
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı)............... 18,
3.2.2. Almanya'da Yüksek Denetim (Bundesrechnungshof)....... 187
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 188
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 189
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 193
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 199
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 201
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 202
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 204
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 208
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 210
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri........................ 211
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 212
(Algemene Rekenkamer)............................................... 215
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 216
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 218
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri....................... 219
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 220
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 226
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 229
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri....................... 230
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 231
- Yüksek Denetimin Yasal Durumu..................... 234
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı............................... 235
- Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri....................... 236
- Görevleri ve Denetim Alanı (Kapsamı).............. 237
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik
Çabalar........................................................... 240 OFİS VE KURUL TİPİ SAYIŞTAYLARIN
KARŞILAŞTIRMASI............................................................ 240 3.3.1. Ofis ve Kurul Tipi Sayıştayların Ortak Yanları-
Farklılıkları-Farklı Uygulamalar....................................... 241
3.3.1.1. Ofis ve Kurul Tipi Sayıştayların
Ortak Yanları.................................................. 241
3.3.1.2. Ofis ve Kurul Tipi Sayıştayların
Farklı Yanlan................................................... 242
3.3.1.3. Farklı Uygulamalar........................................... 244
3.3.2. İyi Yönetişime İlişkin Veriler Işığında
ÖTS ve KTS Karşılaştırması.......................................... 245
3.3.2.1. Yolsuzluk ve Rüşvet Karşısında
Ülkelerin Genel Durumu................................... 245
3.3.2.2. Kamu Sektöründe Denetim ve
Raporlama Standartlarının Gücü........................ 248
3.3.2.3. Hükümetin Etkinliği.......................................... 249
3.3.3. Genel Değerlendirme..................................................... 251
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK SAYIŞTAYI VE ÜLKE UYGULAMALARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRMESİ
- SAYIŞTAYIN TARİHİ GELİŞİMİ......................................... 254
- ANAYASAL DURUMU........................................................ 256
- Anayasa Çerçevesinde Kurumun İdari Görevi................. 258
- Anayasa Çerçevesinde Kurumun Yargılama Görevi........ 259
- Sayıştay'a İlişkin Anayasa'da Yer Alan
Diğer Hükümler............................................................ 261 4.3. YASAL DURUMU................................................................ 263
4.3.1. Mülga 832 Sayılı Sayıştay Kanunu ve
Yeni 6085 Sayılı Sayıştay Kanunu................................... 263
4.3.2. Mülga 1050 Sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu ve
5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu
Çerçevesinde Türk Sayıştayı.......................................... 270
- YÖNETİM VE TEŞKİLAT YAPISI....................................... 274
- SAYIŞTAY'IN DENETİM ALANI........................................ 277
- SAYIŞTAY'IN GÖREVLERİ................................................. 280
4.6.1. Denetim ve Raporlama Görevi
(Düzenlilik ve Performans Denetimi).............................. 280
- Düzenlilik Denetimi.......................................... 280
- Performans Denetimi....................................... 281
- Raporlama Görevi: Genel Uygunluk
Bildirimi........................................................... 282
4.6.1.4. Diğer Raporlar................................................. 283
- Hesapları Hükme Bağlama (Yargılama) Görevi............... 284
- Görüş Bildirme ve Danışmanlık Görevi............................ 286
- Denetim Kalitesini Artırmaya Yönelik Çabalar................ 286
4.7. PERFORMANS DENETİMİ ÇERÇEVESİNDE
SAYIŞTAYIN DEĞERLENDİRMESİ................................... 287
- Yasal Yapı Bakımından Performans Denetimi................. 287
- Yönetim ve Teşkilat Yapısı Bakımından
Performans Denetimi.................................................... 289
4.7.3. Sayıştay'ın Denetimi Bakımından
Performans Denetimi.................................................... 290
-
Yasama ve Yürütmeyle İlişkileri Bakımından
Performans Denetimi..................................................... 290 - Görevleri Bakımından Performans Denetimi.................... 291
- Denetim Alanı (Kapsamı) Bakımından
Performans Denetimi.................................................... 292
- Mali Yapı Bakımından Performans Denetimi................... 293
- Raporlama Sistemi Bakımından Performans Denetimi...... 294
SONUÇ VE ÖNERİLER............................................................... 295
EKLER......................................................................................... 303 KAYNAKÇA